Ψωμί, παιδεία, υποκρισία

Ενας εκ των κορυφαίων πολιτικών αναλυτών της εποχής μας, ο Παύλος Τσίμας, επανέφερε πρόσφατα ένα παραδοσιακό δίλημμα με όρους, σε μεγάλο βαθμό, ηθικούς: Αποτελούν, άραγε, οι κραυγαλέες κοινωνικές διαφορές τη φυσική κατάσταση των πραγμάτων ή, απλά, συνιστούν σκάνδαλο;

Μήπως, όμως, και αυτή είναι η δική μου διερώτηση, τα εν λόγω δύο δεν τίθενται με όρους διαζευκτικούς, αλλά μάλλον με όρους αθροιστικούς; Μήπως, δηλαδή, η ευωχία, η χλιδή, η αφθονία που χαρακτηρίζει τη ζωή και την καθημερινότητα κάποιων ατόμων και, ευρύτερα, κάποιων κοινωνικών στρωμάτων αποτελεί τεράστιο ηθικό σκάνδαλο, στον βαθμό που αντιπαρατίθεται προς την ανέχεια, τη στέρηση, την αδυναμία ικανοποίησης ακόμη και των στοιχειωδέστερων αναγκών άλλων κοινωνικών κατηγοριών; Σκάνδαλο που καθίσταται ακόμη πιο απαράδεκτο, όταν η ευμάρεια των μεν δεν οφείλεται σε προσωπικό μόχθο ή σε παραγωγική ευρηματικότητα, αλλά, πολύ περισσότερο, σε κληρονομημένα προνόμια και αγαθά, ενώ αντίθετα καμία μομφή για φυγοπονία δεν μπορεί κάποιος να προσάψει στους άκληρους και τους απόκληρους που στερούνται των βασικών;

Από την άλλη, όμως, μήπως ακόμη και οι πιο κραυγαλέες ανισότητες συνιστούν παράλληλα έκφραση της απόλυτα φυσικής κατάστασης των πραγμάτων, κάτι που καταφαίνεται από τη μάλλον προφανή απάντηση στο ερώτημα: «Εάν σήμερα το σύνολο του παγκόσμιου πλούτου ισομεριζόταν απόλυτα μεταξύ όλων των ανθρώπων της Γης, μια γενιά αργότερα – εφόσον δεν καταστελλόταν η ελευθερία της οικονομικής δράσης, η επιχειρηματικότητα και η εφευρετικότητα- η οικονομική αυτή ισότητα θα διατηρείτο;» (Ενώ την απάντηση για το πόσο μπορεί να διατηρηθεί η ευεργετική για το σύνολο ισότητα, σε περίπτωση καταστολής αυτών των δραστηριοτήτων/ελευθεριών, δεν τη δίνει μόνον η κοινή λογική, αλλά και η ιστορία, πρωτίστως των πρώην σοσιαλιστικών χωρών με τα γνωστά νομοκατεστημένα τους προνόμια, ενώ από τις στάχτες τους βγήκαν και οι μεγαλύτεροι ολιγάρχες της εποχής μας…)

Το ότι η ανισότητα, άλλωστε, είναι φυσική κατάσταση το αποδεχόταν και ένας μεγάλος οπαδός της ισότητας, ο Ζαν-Ζακ Ρουσό που έλεγε: «Επειδή η φύση παράγει ανισότητα, γι’ αυτό ο νόμος πρέπει να παράγει ή να αποκαθιστά την ισότητα». Προσέγγιση που σημαίνει πως οι κοινωνίες πρέπει να δημιουργούν τέτοια έννομη τάξη, ώστε να αναστέλλει ή να καταστέλλει τη φυσική δυναμική των πραγμάτων… Κάτι το οποίο παραπέμπει στον σύγχρονο φιλοσοφικό στοχασμό του Ν. Μπόμπιο που θεωρούσε την ισότητα ως το θεμέλιο της αριστερής σκέψης και την ελευθερία ως θεμέλιο της σκέψης της δεξιάς (και βέβαια δεν εννοούσε ούτε τη φασιστική Δεξιά ούτε εκείνη που αντλούσε το αξιακό της σύστημα από τη φεουδαρχία, αλλά τη Δεξιά που αναφερόταν στον ανταγωνιστικό καπιταλισμό).

Τούτων, όμως, δοθέντων, ποιες κοινωνικές ρυθμίσεις θα μπορούσαν, χωρίς να αντιβαίνουν στη φυσική τάξη των πραγμάτων, να εξανθρωπίζουν τουλάχιστον το αποτέλεσμα της αχαλίνωτης κυριαρχίας μιας τέτοιας τάξης που δεν διαμορφώθηκε με όρους ηθικούς; Πέραν της διασφάλισης των συνθηκών εκείνων που εμποδίζουν τη διαιώνιση, μέσα από τη διαμόρφωση ολιγοπωλιακών καταστάσεων, των προνομίων των ήδη κρατούντων… Πέραν της αναζήτησης, κατά τις κληρονομικές διαδοχές, μιας μερικής αναδιανομής υπέρ του συνόλου… Αυτό που θα καθιστούσε τη (φυσική) ανισότητα ηθικά αποδεκτή θα ήταν η διάχυση της ανώτατης παιδείας, χωρίς φραγμούς άλλους από τους επιβαλλόμενους από την αξιοκρατία…

Στην Ελλάδα, βέβαια, χώρα που γελοιοποίησε τον σοσιαλισμό, αφού προηγουμένως είχε γελοιοποιήσει τον καπιταλισμό (όπως γελοιοποίησε τη δημοκρατία, αφού προηγουμένως είχε βιώσει μια γελοία δικτατορία), η μόνη λογική που γνωρίζουμε είναι αυτή των άκρων. Στα χρόνια της χλιδής η ανώτατη παιδεία, ακόμη και η πρόσβαση στις μεταπτυχιακές σπουδές, προσφέρθηκε ως αγαθό μαζικής κατανάλωσης. Δημιουργήθηκε έτσι ένα κλίμα που θα μπορούσε να συμπυκνωθεί στο σύνθημα «Κάθε κωμόπολη και ΑΕΙ, κάθε χωριό και –«ανωτατοποιηένο»– ΤΕΙ».

ΔΟΘΗΚΕ, ΔΕ, ΚΑΘΟΛΙΚΗ και χωρίς καν κοινωνικά κριτήρια δωρεάν πρόσβαση στην τριτοβάθμια παιδεία σε άτομα με ικανότητα πρόσληψης εννοιών ελάχιστα υψηλότερη από αυτήν του νεαντερτάλειου ανθρώπου, με γνώσεις λειτουργικά αναλφάβητου, με χρήση της ελληνικής γλώσσας εφάμιλλη οικονομικού μετανάστη κ.ο.κ. (Με αποτέλεσμα το μεγαλύτερο ψεύδος της εποχής μας να είναι η κακομεταχείριση στην αγορά εργασίας ατόμων με υψηλές μορφωτικές γνώσεις, ενώ υπάρχει μόνον κακομεταχείριση στην αγορά εργασίας ατόμων με υψηλούς μορφωτικούς τίτλους).

Αντίθετα, όμως, σήμερα, στην Ελλάδα της κρίσης, το σύνολο σχεδόν των μεταπτυχιακών προγραμμάτων των ΑΕΙ -τα οποία «φύσει» απευθύνονται, εφόσον οι επιλογή των φοιτούντων γινόταν αξιοκρατικά και ορθολογικά, στους μόνους Ελληνες που θα μπορούσαν να συνεισφέρουν σε ένα πιο ελπιδοφόρο μέλλον για τον τόπο- περιλαμβάνει δίδακτρα. Δίδακτρα τέτοια που τα καθιστούν προσβάσιμα μόνον στους εύπορους και όχι στους ικανούς. Αυτό, όμως, δεν εμποδίζει μόνον την παιδεία να λειτουργεί ως μηχανισμός που καθιστά την ανισότητα λιγότερο σκανδαλώδη, άρα κοινωνικά ανεκτή. Την εμποδίζει επίσης να καθιστά τη –φυσική–ανισότητα περισσότερο παραγωγική, αναπτυξιακή και προσοδοφόρο για τον τόπο…