Η ανακάλυψη ομαδικών τάφων και των σκελετών 33 εκτελεσθέντων κοντά στις φυλακές Επταπυργίου στη Θεσσαλονίκη έχει προκαλέσει δικαιολογημένα τεράστιο ενδιαφέρον. Για άλλη μία φορά έρχεται στην επικαιρότητα η τραυματική περίοδος του ελληνικού εμφυλίου πολέμου, στρέφοντας την προσοχή σε ένα παραμελημένο θέμα, αυτό των μαζικών εκτελέσεων πολιτικών κρατουμένων από το 1946 έως το 1949.
Οι εκτελέσεις πολιτικών κρατουμένων βασίστηκαν σε δύο νομοθετήματα της εποχής. Το πρώτο ήταν το Γ' Ψήφισμα (Ιούνιος 1946) που προέβλεπε τη θανατική ποινή για όσους συμμετείχαν σε ένοπλες ομάδες. Το δεύτερο ήταν ο Α.Ν. 509 (Δεκέμβριος 1947) που έθετε εκτός νόμου το ΚΚΕ και προέβλεπε την καταδίκη σε θάνατο για όποιον «επεδίωκε την εφαρμογήν ιδεών εχουσών ως έκδηλον σκοπόν την διά βιαίων μέσων ανατροπήν του Πολιτεύματος, του κρατούντος κοινωνικού συστήματος ή την απόσπασιν μέρους εκ του όλου της επικρατείας». Οι εκτελέσεις πολιτικών κρατουμένων ξεκίνησαν το καλοκαίρι του 1946. Οι πρώτοι εκτελεσθέντες ήταν δύο νεαροί άνδρες από το Κιλκίς, ο Θεοχάρης Σαπρανίδης και ο Γεώργιος Καλέμης, οι οποίοι εκτελέστηκαν στις 16 Ιουλίου 1946 έξω από τις φυλακές Επταπυργίου.
Οι παραβάτες των παραπάνω νομοθετημάτων δικάζονταν από έκτακτα στρατοδικεία, τα οποία έμειναν στην Ιστορία για την παροιμιώδη αυστηρότητά τους – ένας στους τέσσερις ενόχους καταδικαζόταν σε θάνατο. Με προσχηματικές διαδικασίες, μέσα σε λίγες μέρες ολοκληρώνονταν μαζικές δίκες, επιβάλλονταν βαρύτατες ποινές, δεν υπήρχε δυνατότητα έφεσης και όσοι είχαν καταδικαστεί σε θάνατο παμψηφεί ή με πλειοψηφία 4-1 οδηγούνταν στο εκτελεστικό απόσπασμα έπειτα από λίγες μέρες. Ετσι, για παράδειγμα, στα Ιωάννινα η δίκη 114 ατόμων τον Ιούλιο του 1948 ολοκληρώθηκε μέσα σε δύο εβδομάδες και το έκτακτο στρατοδικείο αποφάσισε την καταδίκη σε θάνατο 48 κατηγορουμένων, εκ των οποίων οι 16 εκτελέστηκαν. Μέσα σε τέτοιες συνθήκες ο αριθμός των εκτελεσθέντων εκτοξεύθηκε. Σύμφωνα με κάποια επίσημα στοιχεία, τουλάχιστον 3.400 πολιτικοί κρατούμενοι εκτελέστηκαν από τον Ιούνιο του 1946 έως τον Οκτώβριο του 1949, δηλαδή κατά μέσο όρο περίπου 85 άνθρωποι κάθε μήνα.
Οπως εύκολα αντιλαμβάνεται κανείς, τα ζητήματα που ανακύπτουν από τις εκτελέσεις πολιτικών κρατουμένων είναι πολλά. Το πρώτο και βασικότερο είναι εάν οι άνθρωποι που εκτελέστηκαν ήταν αθώοι ή ένοχοι. Οι συνοπτικές διαδικασίες και η ευκολία με την οποία επιβαλλόταν από τους στρατοδίκες η «εσχάτη των ποινών» δημιουργούν εύλογα την εντύπωση ότι συχνά ήταν απλώς δίκες σκοπιμότητας. Πόσοι κατηγορούμενοι/ες καταδικάστηκαν σε θάνατο και εκτελέστηκαν επειδή απλά ήταν μέλη του ΚΚΕ, που αρνήθηκαν να αποκηρύξουν τις ιδέες τους στη διάρκεια της δίκης; Επίσης, πόσες εκτελέσεις ήταν εκδικητικές και, υπό μια έννοια, «αντίποινα»της κυβέρνησης; Για παράδειγμα, μετά τη δολοφονία του υπουργού Δικαιοσύνης Χρήστου Λαδά την 1η Μαΐου 1948, μέσα στις επόμενες δέκα ημέρες εκτελέστηκαν 109 πολιτικοί κρατούμενοι, οι οποίοι είχαν καταδικαστεί για εγκλήματα στη διάρκεια της Κατοχής και βρίσκονταν στις φυλακές ήδη για μεγάλο διάστημα.
Ενα άλλο ερώτημα, που σχετίζεται και με την πρόσφατη ανακάλυψη των ομαδικών τάφων, αφορά την τύχη των εκτελεσθέντων. Θα περίμενε κανείς ότι μετά την εκτέλεση οι σοροί θα αποδίδονταν στους οικείους τους ώστε να τους θάψουν. Οι ομαδικοί τάφοι που βρέθηκαν στο Επταπύργιο, όμως, μας λένε μια εντελώς διαφορετική ιστορία. Μετά την εκτέλεση, αφαίρεσαν τα ρούχα και τα υποδήματα των νεκρών (οι σκελετοί βρέθηκαν γυμνοί) και τους πέταξαν σε έναν λάκκο, χωρίς να υπάρχει καμιά ένδειξη ότι έχουν θαφτεί εκεί, χωρίς να αναφέρονται τα ονόματά τους. Για αυτούς που εκτελέστηκαν στα χρόνια του Εμφυλίου ο θάνατος δεν ήταν αρκετός ως τιμωρία, έπρεπε να εξαφανιστούν τα ίχνη τους, να διαγραφούν από τη μνήμη των οικογενειών και των επόμενων γενεών. Να μη μείνει τίποτε και πουθενά που να θυμίζει τη ζωή, τον αγώνα, το τραγικό τέλος τους. Ετσι, για τους συγγενείς το ερώτημα μέχρι σήμερα παραμένει αναπάντητο: Πού είναι θαμμένοι όσοι/ες εκτελέστηκαν;
Εστω και μετά την παρέλευση τόσων δεκαετιών, θα πρέπει να αντιμετωπίσουμε το παρελθόν των εκτελέσεων του Εμφυλίου. Τρία βήματα είναι απαραίτητα. Το πρώτο είναι να γίνει έρευνα σε αρχεία δικαστηρίων και εκτάκτων στρατοδικείων και στον Τύπο ώστε να εξακριβωθεί πόσοι, ποιοι, πού και πότε εκτελέστηκαν. Το δεύτερο είναι να γίνουν ανασκαφές σε όλους τους τόπους εκτελέσεων πολιτικών κρατουμένων, ώστε να εντοπιστούν οι σοροί και, εάν είναι εφικτό, να ταυτοποιηθούν. Το τρίτο βήμα είναι η ανέγερση μνημείων από την πολιτεία στους τόπους των εκτελέσεων ώστε να μην ξεχαστούν οι νεκροί και τα τραγικά γεγονότα του Εμφυλίου. Απέναντι στο «μπάζωμα» της μνήμης και του παρελθόντος, είναι το ελάχιστο που μπορούμε και οφείλουμε να κάνουμε.
*Καθηγητής Ιστορίας, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας
Η efsyn.gr θεωρεί αυτονόητο ότι οι αναγνώστες της έχουν το δικαίωμα του σχολιασμού, της κριτικής και της ελεύθερης έκφρασης και επιδιώκει την αμφίδρομη επικοινωνία μαζί τους.
Διευκρινίζουμε όμως ότι δεν θέλουμε ο χώρος σχολιασμού της ιστοσελίδας να μετατραπεί σε μια αρένα απαξίωσης και κανιβαλισμού προσώπων και θεσμών. Για τον λόγο αυτόν δεν δημοσιεύουμε σχόλια ρατσιστικού, υβριστικού, προσβλητικού ή σεξιστικού περιεχομένου. Επίσης, και σύμφωνα με τις αρχές της Εφημερίδας των Συντακτών, διατηρούμε ανοιχτό το μέτωπο απέναντι στον φασισμό και τις ποικίλες εκφράσεις του. Έτσι, επιφυλασσόμαστε του δικαιώματός μας να μην δημοσιεύουμε ανάλογα σχόλια.
Σε όσες περιπτώσεις κρίνουμε αναγκαίο, απαντάμε στα σχόλιά σας, επιδιώκοντας έναν ειλικρινή και καλόπιστο διάλογο.
Η efsyn.gr δεν δημοσιεύει σχόλια γραμμένα σε Greeklish.
Τέλος, τα ενυπόγραφα άρθρα εκφράζουν το συντάκτη τους και δε συμπίπτουν κατ' ανάγκην με την άποψη της εφημερίδας