Η κρίση στα βρετανικά Πανεπιστήμια, προ και μετά Brexit

Τα βρετανικά Πανεπιστήμια βρίσκονται το τελευταίο διάστημα σε κρίση. Μειωμένα έσοδα, τα οποία οδηγούν σε περικοπές κονδυλίων και απολύσεις προσωπικού κατακλύζουν τις στήλες των βρετανικών εφημερίδων. Το Brexit παρουσιάζεται ως η κύρια αιτία. Αναμφισβήτητα το τελευταίο αποτέλεσε τη θρυαλλίδα η οποία οδήγησε σε αυτή την κατάσταση. Αλλά τα πραγματικά αίτια είναι βαθύτερα. Για να τα κατανοήσουμε, θα χρησιμοποιήσουμε τα εργαλεία της Μαρξιστικής Πολιτικής Οικονομίας. Η τελευταία χρησιμοποιεί στον πυρήνα της τη θεωρία της κρίσης. Η κρίση παρατηρείται σε τακτά χρονικά διαστήματα σε όλες τις καπιταλιστικές οικονομίες. Ο ανταγωνισμός των κεφαλαίων για απόσπαση μεγαλύτερου κέρδους τα οδηγεί σε μια συνεχή τάση αύξησης των μέσων παραγωγής (σταθερό κεφάλαιο) σε σχέση με τη ζωντανή εργασία (μεταβλητό κεφάλαιο). Δηλαδή, μια αύξηση της οργανικής σύνθεσης του κεφαλαίου. Η τελευταία με τη σειρά της οδηγεί το ποσοστό κέρδους να φθίνει. Αρα πρόκειται για μια κρίση υπερσυσσώρευσης κεφαλαίου.

Αυτό ακριβώς συνέβη και στην περίπτωση των βρετανικών Πανεπιστημίων. Ο κλάδος συνεισφέρει στην οικονομία πάνω από 260 δισ. λίρες και 400.000 θέσεις απασχόλησης. Οι επιχειρήσεις (τα Πανεπιστήμια, στην περίπτωσή μας) στον ανταγωνισμό μεταξύ τους για την απόκτηση υψηλότερων περιθωρίων κέρδους, αύξησαν το σταθερό κεφάλαιο. Φαραωνικά κτίρια δεσπόζουν σε όλες τις πόλεις της Βρετανίας και σύγχρονες πανεπιστημιουπόλεις αντικατέστησαν τα παραδοσιακά κτίρια με τα κόκκινα τούβλα (red brick universities). Χώροι για αθλητισμό, πισίνες, γήπεδα ποδοσφαίρου λανσάρονται σε ιλουστρασιόν φυλλάδια προς τέρψιν των νεαρών πελατών (φοιτητές δηλαδή). Θέσεις στάθμευσης, διαμονής και καφέ αντικατέστησαν τις βαρετές και κυρίως μη κερδοφόρες βιβλιοθήκες.

Την ίδια στιγμή, αυξήθηκε κατακόρυφα και η μη παραγωγική εργασία, φαινόμενο το οποίο παρατηρείται έντονα κατά τη μεταπολεμική περίοδο και επιταχύνει την πτωτική τάση του ποσοστού κέρδους και άρα το ξέσπασμα της οικονομικής κρίσης. Στην περίπτωση των Πανεπιστημίων αυτό φαίνεται με τις αθρόες προσλήψεις όλο το προηγούμενο διάστημα βοηθητικού προσωπικού το οποίο ασχολείται με την επίλυση ζητημάτων των πελατών, την προώθηση των Πανεπιστημίων και τη γενικότερη διαχείρισή τους σε βάρος της ακαδημαϊκής διαδικασίας. Τέλος, αυτός ο ανταγωνισμός στον καπιταλισμό έχει και υπερεθνικά χαρακτηριστικά καθώς τα κεφάλαια ανταγωνίζονται και σε διεθνές επίπεδο. Εδώ, τα βρετανικά Πανεπιστήμια, για να συνεχίσουν να διατηρούν τη δεσπόζουσα θέση που κατείχαν σε παγκόσμιο επίπεδο, μιας και έβλεπαν τα εθνικά τους κεφάλαια να υποχωρούν στην ιμπεριαλιστική πυραμίδα, δεν δίστασαν να δαπανούν θηριώδη ποσά για την προσέλκυση ξένων πελατών. Το Πανεπιστήμιο του Γκρίνουιτς δαπάνησε 29 εκατομμύρια λίρες (4 χιλιάρικα το κεφάλι) για να προσελκύσει ξένους φοιτητές το ’22-’23, κάτι μεταξύ διαφήμισης και δωροδοκίας δηλαδή.

Για να μπορέσει ο κλάδος να ακμάσει, προφανώς έπρεπε να αλλάξει άρδην το εκπαιδευτικό σύστημα. Οι Βρετανοί φοιτητές απέκτησαν αρκετές ευκαιρίες για να εισαχθούν από ένα άκρως διαφοροποιημένο και αυτονομημένο σύστημα δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης (κάτι μεταξύ Ωνασείων, boarding schools και ρημαδιών για την πλέμπα). Σταδιακά, το κράτος αποσύρθηκε από τη χρηματοδότηση της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης, εισήγαγε δίδακτρα (επί κυβέρνησης Εργατικών, για να μην ξεχνιόμαστε, οι οποίοι και σήμερα δεν φαίνονται διατεθειμένοι να καταργήσουν). Παράλληλα, μετέτρεψε την εκπαίδευση σε εξαγώγιμο προϊόν. Μεγαλύτερο θύμα η ίδια η εκπαιδευτική διαδικασία. Ολόκληρα γνωστικά αντικείμενα σταδιακά καταργήθηκαν, σχολές συγχωνεύθηκαν και μαθήματα έγιναν πιο ελκυστικά. Σε τμήμα Οικονομικών Επιστημών πρόσφατα δόθηκε μάχη για να εισαχθεί μάθημα Οικονομικής Ιστορίας. Η πρώτη ερώτηση που δέχθηκε ο προτείνων από το Πανεπιστήμιο ήταν η εξής: πώς το μάθημα θα βοηθήσει τους φοιτητές να αποκτήσουν δεξιότητες για την αγορά εργασίας;

Ολα αυτά, για τα οποία χρειάζεται ξεχωριστό κείμενο ήταν ήδη παρόντα πριν από το Brexit. Πράγματι, τα Πανεπιστήμια έχασαν τους (κατά γενική ομολογία καλούς) Ευρωπαίους φοιτητές τους λόγω Brexit, αλλά όχι μόνο γι’ αυτό. Η οικονομική δυσπραγία των Ευρωπαίων εργατών σε συνδυασμό με τις πενιχρές επιδόσεις της βρετανικής οικονομίας επέτειναν το πρόβλημα. Ως απάντηση, τα βρετανικά Πανεπιστήμια προσπάθησαν να καλύψουν το κενό από τις (πάντα εύκαιρες) πρώην αποικίες. Βέβαια, όσο πιο πολύ βασίζεται μια οικονομία στο εξωτερικό τόσο πιο έντονα δέχεται τους κραδασμούς από εκεί, είτε λέγεται ελληνικός τουρισμός είτε βρετανικά πανεπιστήμια. Σε κάθε περίπτωση, με ή χωρίς Brexit, ούτε κουβέντα για τα δίδακτρα, το περιεχόμενο των σπουδών και τους όρους εργασίας των πανεπιστημιακών οι οποίοι έχουν προλεταριοποιηθεί.

Δύο τελικά συμπεράσματα. Πρώτον η κρίση στην ανώτατη εκπαίδευση στη Βρετανία δεν βασίζεται μόνο στο Brexit. Μόνο ο αγώνας της πανεπιστημιακής κοινότητας μαζί με τον βρετανικό λαό θα βάλουν φρένο σε αυτόν τον κατήφορο, απαιτώντας τελικά μια άλλη κοινωνία η οποία θα χρησιμοποιεί την εκπαίδευση προς όφελός της. Δεύτερον, επειδή αυτή η τάση πλήρους εμπορευματοποίησης εμφανίζεται και στη χώρα μας, πρέπει να εντείνουμε και στην Ελλάδα τις προσπάθειές μας. Ιδιαίτερα τώρα, που παρατηρείται μια συστηματική στροφή των ελληνικών πανεπιστημίων στην πολεμική οικονομία (Δημόκριτος, ΙΤΕ, ΑΠΘ κ.ά.) ας σταθούμε στην πραγματικά σωστή πλευρά της ιστορίας.

*Λέκτορας Οικονομικών, Μητροπολιτικό Πανεπιστήμιο Μάντσεστερ, Αγγλία