H απόδοση του καθολικού της Μονής της Χώρας στην ισλαμική λατρεία ήταν αναμενόμενη δεδομένου ότι η σχετική απόφαση του Συμβουλίου της Επικρατείας της Τουρκίας δημοσιεύτηκε το 2019, ενώ οι εργασίες μετατροπής του μνημείου σε μουσουλμανικό τέμενος ήταν ήδη σε εξέλιξη από το 2020.
Σύμφωνα με τη Σύμβαση Παγκόσμιας Κληρονομιάς, η Επιτροπή Παγκόσμιας Κληρονομιάς, αποτελούμενη από 21 εκλεγμένα κράτη-μέλη, είναι αρμόδια για την εφαρμογή της. Η ετήσια σύνοδος της Επιτροπής, στην οποία συμμετέχει και η χώρα μας ως μέλος, το έτος 2021 και 2023 περιορίστηκε στη διατύπωση συστάσεων στην Τουρκία σχετικά με τον ενδεχόμενο αντίκτυπο της αλλαγής της χρήσης στην εξαιρετική οικουμενική αξία της Αγίας Σοφίας και τις εργασίες που εκτελούνται στη Μονή της Χώρας.
Η θέση αυτή της Επιτροπής δύναται να ερμηνευθεί ως αναγνώριση της νέας χρήσης των μνημείων και ως διεκπεραίωση μιας γραφειοκρατικής διαδικασίας, χωρίς να έχει προηγηθεί συζήτηση και ανταλλαγή απόψεων.
Ενας από τους στρατηγικούς στόχους της Σύμβασης είναι η ενεργός συμμετοχή της κοινωνίας των πολιτών στις διαδικασίες προστασίας των Παγκόσμιων Μνημείων.
Η διεθνής επιστημονική κοινότητα κινητοποιήθηκε και διατύπωσε απόψεις και προτάσεις που δεν ελήφθησαν υπόψη ούτε από την Επιτροπή ούτε από το Κέντρο Παγκόσμιας Κληρονομιάς της UNESCO:
1. Τα μνημεία, ανακηρύχθηκαν Παγκόσμια Μνημεία ως μουσεία, αντικατοπτρίζουν πολλές ιστορικές/πολιτιστικές φάσεις ανά τους αιώνες. Η αλλαγή της χρήσης σηματοδοτεί την προτεραιότητα μιας φάσης έναντι των άλλων, που αντίκειται στο πνεύμα της Σύμβασης ως προς την οικουμενικότητα της πολιτιστικής κληρονομιάς.
2. Διεθνή κανονιστικά κείμενα για την προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς αναφέρουν ότι η αποκατάσταση ενός μνημείου πρέπει να τεκμηριώνει και να λαμβάνει υπόψη όλες τις πτυχές των πολιτιστικών αξιών, χωρίς αδικαιολόγητη έμφαση σε οποιαδήποτε αξία εις βάρος άλλων. Επίσης τα διακοσμητικά στοιχεία θεωρούνται αναπόσπαστα στοιχεία ενός μνημείου, ενώ η χρήση, η λειτουργία και οι άυλες αξίες τεκμηριώνουν την ακεραιότητα και την αυθεντικότητά του. Ο κορυφαίος καθηγητής Αουστερχατ διατύπωσε την άποψη ότι «η Μονή της Χώρας είναι ένα τρισδιάστατο έργο τέχνης» και για να αντιληφθεί κάποιος τη σπουδαιότητά του πρέπει να το δει ως σύνολο, ως έργο όπου η αρχιτεκτονική συνυπάρχει με τα ψηφιδωτά και τις τοιχογραφίες.
3. Η ανεξέλεγκτη πρόσβαση στην Αγία Σοφία και η έλλειψη προσωπικού φύλαξης καθώς και η μη υλοποίηση των συστάσεων της UNESCO για τη λήψη μέτρων προστασίας από την πλευρά της Τουρκίας έχουν ήδη προκαλέσει μη αναστρέψιμες φθορές στο μνημείο με αποτέλεσμα την αλλοίωση της εξαιρετικής οικουμενικής αξίας του.
4. Προτείνεται η σύσταση μιας «Διεθνούς Διεπιστημονικής Επιτροπής» ad hoc από την UNESCO με αποστολή να συντονίζει τις διάφορες μελέτες και τα έργα στα μνημεία.
5. Θεωρείται αναγκαία η εγγραφή των ιστορικών ζωνών της Κωνσταντινούπολης στον Κατάλογο Παγκόσμιας Κληρονομιάς σε Κίνδυνο. Στις ζώνες περιλαμβάνονται και άλλα αξιόλογα μνημεία διαφόρων περιόδων που απειλούνται από εγκατάλειψη ή από μεγάλης κλίμακας έργα υποδομής.
Το μείζον θέμα είναι να διευκρινισθεί αν η αλλαγή της χρήσης των μνημείων παραβιάζει όντως το γράμμα και το πνεύμα της Σύμβασης Παγκόσμιας Κληρονομιάς.
Αν αυτό ισχύει, το επόμενο ερώτημα είναι ποιος μπορεί να επικαλεστεί τη διεθνή νομική ευθύνη της Τουρκίας.
Οπως αναφέρεται στο άρθρο Hagia Sophia, Secularism, and International Cultural Low by Lucas Lixinski and Vassilis P. Tzevelekos, American Society of internationa Low, volume 24, issue 25, September 22, 2020: «Αρθρα της Επιτροπής του Διεθνούς Δικαίου (ILC) σχετικά με την ευθύνη των κρατών για Διεθνώς Παράνομες Πράξεις, που κωδικοποιούν σε μεγάλο βαθμό το εθιμικό δίκαιο, κάνουν διάκριση μεταξύ “θιγόμενων” και “μη θιγόμενων” κρατών, επιτρέποντας στα “μη θιγόμενα” κράτη να επικαλεστούν την ευθύνη του παραβάτη σε περίπτωση αθέτησης της υποχρέωσης που οφείλεται σε όλα τα άλλα κράτη (υποχρεώσεις erga omnes). Το δικαίωμα των “μη θιγόμενων” κρατών να επικαλούνται την ευθύνη ενός κράτους που παραβιάζει τις υποχρεώσεις erga omnes (partes) είναι εδραιωμένο στη νομολογία του Διεθνούς Δικαστηρίου, το οποίο πρόσφατα επιβεβαίωσε αυτό το δικαίωμα με τη διαταγή προσωρινών μέτρων τον Ιανουάριο 2020 για την υπόθεση προσφυγής της Γκάμπια εναντίον της Μιανμάρ με θέμα τη γενοκτονία.
»Στόχος της Σύμβασης για την Παγκόσμια Κληρονομιά είναι η προστασία της κοινής κληρονομιάς της ανθρωπότητας. Επομένως, όλα τα συμβαλλόμενα κράτη έχουν έννομο συμφέρον να προστατεύεται η κοινή τους κληρονομιά και να χρησιμοποιείται σύμφωνα με την παγκόσμια αξία της.
»Ως εκ τούτου, ακόμη και ως “μη θιγόμενα” κράτη, όλα τα μέρη της Σύμβασης Παγκόσμιας Κληρονομιάς θα μπορούσαν να διεκδικήσουν από την Τουρκία την παύση της χρήσης της Αγίας Σοφίας και της Μονής της Χώρας ως τζαμιών και να απαιτήσουν διαβεβαιώσεις και εγγυήσεις ότι ο μη θρησκευτικός χαρακτήρας τους θα διατηρηθεί στο μέλλον».
Ο «ακρωτηριασμός» των δύο μνημείων υποβαθμίζει κατάφωρα την αξιοπιστία της Σύμβασης Παγκόσμιας Κληρονομιάς. Για τον λόγο αυτό επιβάλλεται η Επιτροπή να απαλλαγεί από τον πολιτικό της χαρακτήρα που δεν συνάδει με τον καταστατικό της ρόλο και το Κέντρο Παγκόσμιας Κληρονομιάς της UNESCO να αναθεωρήσει τις πολιτικές για την προστασία των Παγκόσμιων Μνημείων που έχουν αποδειχθεί αναποτελεσματικές.
* Αρχαιολόγος, πρώην αντιπρόεδρος της Επιτροπής Παγκόσμιας Κληρονομιάς της UNESCO, μέλος της Επιστημονικής Επιτροπής της Εδρας UNESCO για τις Απειλές κατά της Πολιτιστικής Κληρονομιάς
Η efsyn.gr θεωρεί αυτονόητο ότι οι αναγνώστες της έχουν το δικαίωμα του σχολιασμού, της κριτικής και της ελεύθερης έκφρασης και επιδιώκει την αμφίδρομη επικοινωνία μαζί τους.
Διευκρινίζουμε όμως ότι δεν θέλουμε ο χώρος σχολιασμού της ιστοσελίδας να μετατραπεί σε μια αρένα απαξίωσης και κανιβαλισμού προσώπων και θεσμών. Για τον λόγο αυτόν δεν δημοσιεύουμε σχόλια ρατσιστικού, υβριστικού, προσβλητικού ή σεξιστικού περιεχομένου. Επίσης, και σύμφωνα με τις αρχές της Εφημερίδας των Συντακτών, διατηρούμε ανοιχτό το μέτωπο απέναντι στον φασισμό και τις ποικίλες εκφράσεις του. Έτσι, επιφυλασσόμαστε του δικαιώματός μας να μην δημοσιεύουμε ανάλογα σχόλια.
Σε όσες περιπτώσεις κρίνουμε αναγκαίο, απαντάμε στα σχόλιά σας, επιδιώκοντας έναν ειλικρινή και καλόπιστο διάλογο.
Η efsyn.gr δεν δημοσιεύει σχόλια γραμμένα σε Greeklish.
Τέλος, τα ενυπόγραφα άρθρα εκφράζουν το συντάκτη τους και δε συμπίπτουν κατ' ανάγκην με την άποψη της εφημερίδας