Πριν από κάποιο διάστημα, διάχυτη ήταν η (μεσοποιημένη) λύπη για τον αποκλεισμό της εθνικής ομάδας ποδοσφαίρου από το φετινό ευρωπαϊκό πρωτάθλημα. Ενα μικρό εθνικό πένθος, σε αντίθεση με την πάνδημη σχεδόν εθνική υπερηφάνεια της κατάκτησης του Euro 2004. Ανάλογες «νίκες» και «ήττες» λειτουργούν ως θυμικοί ενδείκτες του εθνικώς συνανήκειν -απολύτως εγγεγραμμένοι στην καθημερινότητα.
Το 1995, ένας σπουδαίος κοινωνικός ψυχολόγος, ο Michael Billing, εισήγαγε τον όρο «κοινότοπος εθνικισμός» (banal nationalism), για να δείξει ότι ο εθνικισμός, ως νοοτροπία, είναι διάχυτος σε όλες τις χώρες και περνά απαρατήρητος ως αυτονόητο δεδομένο που επηρεάζει την αναπαραγωγή ατομικών και συλλογικών ταυτοτήτων. Σημαίες, εθνόσημα, ύμνοι, μνημεία, εθνικές αθλητικές ομάδες, υπάρχουν και λειτουργούν ως σταθερά μεγέθη, που ουδείς σχεδόν διανοείται να θέσει εν αμφιβόλω. Η κοινοτοπία, ωστόσο, του εθνικισμού δεν σημαίνει ότι τον καθιστά αυτόχρημα αβλαβή ή αδρανή. Ως «παρά πόδα» όπλο, και σε περιόδους γεωπολιτικής έξαρσης, η εθνική κοινοτοπία μετατρέπεται πάραυτα σε εθνική εγρήγορση, ενίοτε δε και σε πολεμική κινητοποίηση.
Στα καθ’ ημάς, ένα από τα αυτονόητα του ελληνικού κοινότοπου εθνικισμού είναι η παραδοχή ότι Ελληνας γεννιέσαι και δεν γίνεσαι. Πρόκειται για την αρχεγονική αντίληψη της εθνικής ταυτότητας που προσδιορίζει και συνάμα περιορίζει την ιθαγένεια βάσει του δικαίου του αίματος (jus sanguinis). Το αυτονόητο αυτό αξίωμα, ωστόσο, δεν είναι πάνδημο. Για σημαντικό τμήμα του πληθυσμού –κυρίως για νέους κάτω των 35 ετών και αριστερών πεποιθήσεων–, Ελληνας μπορείς να γίνεις ή «αληθινός» Ελληνας δεν είναι απαραίτητα όποιος/α έχει γεννηθεί από Ελληνες γονείς ή μιλά τα ελληνικά αλλά και όποιος/α σέβεται τους πολιτικούς θεσμούς και τους νόμους του χώρας, ενώ, παράλληλα, νιώθει Ελληνας/ίδα.
Η στάση αυτή αφορμάται από μια ανοικτή, συμπεριληπτική και φιλελεύθερη εννοιολόγηση του έθνους και έχει εκφραστεί με αξιοσημείωτα ποσοστά σε διάφορες μετρήσεις. Σε έρευνα της Διανέοσις, που δημοσιεύθηκε το 2020, το 54,2% δηλώνει ότι Ελληνας γεννιέσαι και το 39,3% ότι Ελληνας γίνεσαι (https://www.dianeosis.org/2020/03/tpe-2020-all-results/). Το 2022, η εταιρεία qed κατέγραψε ποσοστό 51% υπέρ της άποψης ότι Ελληνας μόνο γεννιέσαι, έναντι ποσοστού 43% υπέρ του ότι Ελληνας γίνεσαι (https://www.athensvoice.gr/epikairotita/ellada/766404/ellinas-genniesai-i-ginesai/).
Οσο κι αν στο όνομα της αδιάπτωτης ιστορικής συνέχειας του Ελληνισμού γίνεται επίκληση στη ρήση του Ισοκράτη «Ἕλληνας καλεῖσθαι τοὺς τῆς παιδεύσεως τῆς ἡμετέρας παρά τοὺς τῆς κοινῆς φύσεως μετέχοντας», οι πρακτικές και τα κριτήρια των διοικητικών υπηρεσιών απονομής ιθαγένειας παρακάμπτουν συχνά το πνεύμα του Αθηναίου ρήτορα. Γιατί πώς αλλιώς να εξηγήσει κανείς το γεγονός ότι δεν χορηγήθηκε ιθαγένεια (όρος που αντιστοιχεί στη nationality, δηλαδή την πολιτική συμπερίληψη στο εθνικό κράτος) στον Αλβανό συγγραφέα Γκάζμεντ Καπλάνι; Υστερα από 25 χρόνια νόμιμης παραμονής και αφού σπούδασε στο ΕΚΠΑ, έμαθε τέλεια την ελληνική γλώσσα, έγραψε τα βιβλία του σε αυτή και τα οποία μεταφράστηκαν σε αρκετές ξένες γλώσσες.
Ο ίδιος αγανάκτησε, απογοητεύτηκε, έφυγε και διαπρέπει πλέον στο εξωτερικό. Συνέβη δηλαδή το ακριβώς αντίστροφο από εκείνο που έγινε με τον Θοδωρή Καλλιφατίδη: Ελληνας μετανάστης στη Σουηδία τη δεκαετία του ’50, δούλεψε, σπούδασε και έχει αναγνωριστεί ως κορυφαίος εν ζωή συγγραφέας της χώρας αυτής και ένας από τους μεγαλύτερους διανοούμενούς της. Σχεδόν όλα τα έργα του γράφτηκαν στη σουηδική γλώσσα και αρκετά από τα θέματά του εστιάζουν στη μεταιχμιακή εμπειρία της διπλής ταυτότητας.
Σε περσινό δημοσίευμα της «Καθημερινής» (25/3/2023), περιγράφεται η περίπτωση γυναίκας από την Τουρκία που ζει πάνω από 20 χρόνια στην Ελλάδα, είναι μεταφράστρια, επιχειρηματίας, θαυμάζει τα ρεμπέτικα και έχει γράψει ποίηση και στην ελληνική γλώσσα. Καθώς διαθέτει πτυχίο ελληνικού ΑΕΙ, απαλλάχθηκε από τις νενομισμένες εξετάσεις μέσω των οποίων οι αιτούντες την ελληνική ιθαγένεια οφείλουν να αποδείξουν ότι έχουν εξοικειωθεί με την ιστορία και τον πολιτισμό της χώρας. Εάν ήταν υποχρεωμένη να υποβληθεί στις εξετάσεις κατόπιν καταβολής παράβολου –όπως εκατοντάδες άλλοι/ες που συνήθως κόβονται–, η ίδια δηλώνει ότι μάλλον δεν θα περνούσε, λόγω της ιδιαιτερότητας των ερωτήσεων που θέτει η αρμόδια επιτροπή.
Οπως αναφέρει, «μπορεί να ξέρω τα πάντα για το ρεμπέτικο ή την ποίηση, αλλά δεν ξέρω με ποιους έπαιζε η Βουγιουκλάκη ή ποια μέρα ψήνουμε φανουρόπιτα». Κάτι μου λέει ωστόσο πως λίγοι συμπατριώτες μας θα έδιναν, λόγου χάρη, σωστή απάντηση για τη χρονολογία της μάχης του Μαραθώνα, το όνομα των αρχιτεκτόνων του Παρθενώνα ή του συγγραφέα της Αντιγόνης ή για το πόσοι και ποιοι Ελληνες έχουν πάρει το βραβείο Νόμπελ. Πόσοι άραγε έχουν/έχουμε διαβάσει το Σύνταγμα της χώρας;
Είναι νομίζω προβληματικό να μη διευκολύνει η πολιτεία τη συμπερίληψη αλλογενών που και της ελληνικής παιδείας μετέχουν και θέλουν να πολιτογραφηθούν αλλά και νιώθουν την Ελλάδα ως πατρίδα τους (να θυμίσω εδώ τον βουλησιοκρατικό ορισμό του έθνους από τον Ρενάν ως «καθημερινό δημοψήφισμα»). Θα ήταν ένα βήμα μπροστά αν η νοοτροπία του κοινότοπου εθνικισμού περισταλεί τόσο ώστε η συμπερίληψη και η διαπολιτισμική επικοινωνία να καταστούν έτι περαιτέρω ισχυρές αξίες ενός ανοικτού, δημοκρατικού κράτους δικαίου, μιας κοινής πατρίδας για κάθε πολίτη.
* Καθηγητής Πολιτικής Κοινωνιολογίας και Επικοινωνίας στο ΕΚΠΑ
Η efsyn.gr θεωρεί αυτονόητο ότι οι αναγνώστες της έχουν το δικαίωμα του σχολιασμού, της κριτικής και της ελεύθερης έκφρασης και επιδιώκει την αμφίδρομη επικοινωνία μαζί τους.
Διευκρινίζουμε όμως ότι δεν θέλουμε ο χώρος σχολιασμού της ιστοσελίδας να μετατραπεί σε μια αρένα απαξίωσης και κανιβαλισμού προσώπων και θεσμών. Για τον λόγο αυτόν δεν δημοσιεύουμε σχόλια ρατσιστικού, υβριστικού, προσβλητικού ή σεξιστικού περιεχομένου. Επίσης, και σύμφωνα με τις αρχές της Εφημερίδας των Συντακτών, διατηρούμε ανοιχτό το μέτωπο απέναντι στον φασισμό και τις ποικίλες εκφράσεις του. Έτσι, επιφυλασσόμαστε του δικαιώματός μας να μην δημοσιεύουμε ανάλογα σχόλια.
Σε όσες περιπτώσεις κρίνουμε αναγκαίο, απαντάμε στα σχόλιά σας, επιδιώκοντας έναν ειλικρινή και καλόπιστο διάλογο.
Η efsyn.gr δεν δημοσιεύει σχόλια γραμμένα σε Greeklish.
Τέλος, τα ενυπόγραφα άρθρα εκφράζουν το συντάκτη τους και δε συμπίπτουν κατ' ανάγκην με την άποψη της εφημερίδας