Η Ελένη του Ζίλε

Είναι κάποια ονόματα που γίνονται σύμβολα και αφορμή για έναν συνεχή διάλογο με νοοτροπίες και πολιτισμικές συμπεριφορές. Κουβαλάνε τα αποτυπώματα των ιστορικών εποχών και χρησιμοποιούνται ως μορφές για αναδιατύπωση πολιτισμικών μοτίβων στο πλαίσιο της ιστορικής συνέχειας προτείνοντας –η κάθε εποχή– τη δική της ασυνέχεια.

Σ’ αυτά ανήκει το όνομα «Ελένη», που κατάφερε να διεγείρει τον ποιητικό οίστρο πολλών δημιουργών δίνοντας –ο καθένας– τη δική του εκδοχή για το μυθικό πρόσωπο. Αυτή τη διάσταση προβάλλει ο Σινόπουλος στην «Ελένη» του, την οποία προσφωνεί «ωραία εσύ η ανείδωτη… καυτερή θρησκεία γυναίκα αγέρινη… με τ’ όνομά σου δένοντας των εποχών τις γέφυρες».

Η ωραία Ελένη του Πάρι, η γυναίκα που ταυτίστηκε με την πολεμική στρατηγική των εξουσιών να ασκούν έλεγχο σε κρίσιμα γεωστρατηγικά σημεία σαν κι αυτό των Δαρδανελίων, γίνεται παρανάλωμα του έρωτά της που προκαλεί την οργή. Ετσι, στον Ευριπίδη η δική του Ελένη νιώθει την ανάγκη να υπερασπιστεί τον εαυτό της από την απαξίωση.

Οτι δηλαδή υπέταξε τις πολιτικές ανάγκες των συμπατριωτών της στα προσωπικά της συναισθήματα. «Ουκ ήλθον εις γην Τρωάδ', αλλ’ είδωλον ην», αντιτείνει. Με άλλα λόγια, ο Ευριπίδης αποκαθιστά ιστορικά την Ελένη. Δεν πήγα εγώ στην Τροία, ισχυρίζεται η Ελένη, το φάντασμά μου ήταν.

Τα θυμήθηκα όλα αυτά, έξυσα τη μνήμη μου, όταν βρέθηκα στο Ζίλε, ένα μικρό χωριό στα βάθη της Καππαδοκίας, μόλις σαράντα χιλιόμετρα από την Καισάρεια. Βρέθηκα εκεί με μια καλή παρέα, την Τασία από τη Νεοκαισάρεια των Ιωαννίνων, με καταγωγή από το Ζίλε, τον Σαΐμ, ένα νεαρό Τούρκο υποψήφιο διδάκτορα που ασχολείται με τους Καππαδόκες της Νεοκαισάρειας, με την Κλειώ, την Ελένη, τη Γεωργία.

Εκεί, στην πλατεία γευτήκαμε τη φιλοξενία των παλιών συγχωριανών των προγόνων της Τασίας, που με μια πρωτόγνωρη ευγένεια μοιράστηκαν μαζί μας τις μνήμες τους, αναζητώντας την αλήθεια για την Ελένη του Ζίλε. Και τότε ασυναίσθητα ήρθε στα χείλη μου η «Ελένη» του Σεφέρη.

«Τ’ ἀηδόνια δὲ σ’ ἀφήνουνε νὰ κοιμηθεῖς στὶς Πλάτρες».

Ποιές εἶναι οἱ Πλάτρες; Ποιός τὸ γνωρίζει τοῦτο τὸ νησί;

Ἔζησα τὴ ζωή μου ἀκούγοντας ὀνόματα πρωτάκουστα:

καινούργιους τόπους, καινούργιες τρέλες τῶν ἀνθρώπων

ἢ τῶν θεῶν.

Αναζητούσα κι εγώ την αλήθεια σ’ όσα άκουγα, όση ώρα οι συνομιλητές μου προσπαθούσαν να ξεμπλέξουν το αραχνιασμένο κουβάρι της μνήμης. Η πάλη συνεχίστηκε κι αργότερα, όταν οι ευγενείς κάτοικοι μας προσκάλεσαν στο σπίτι τους, όπου συναντήσαμε τις εγγονές της Ελένης του Ζίλε που είχε πολλά κοινά στοιχεία με την ιστορική της πρόγονο, αυτήν της Τροίας. Υπήρξε θύμα του έρωτά της για τον ιμάμη του χωριού, που στάθηκε η αιτία να εγκαταλείψει τον χριστιανό σύζυγό της αλλά και το παιδί της.

Η ιστορία της Ελένης του Ζίλε έχει όλα τα στοιχεία της μυθικής Ελένης. «Ποιες είναι οι Πλάτρες;» αναρωτιόμουν κι εγώ επαναλαμβάνοντας τον στίχο του Σεφέρη. Ποια είναι η αλήθεια σ’ αυτή την ιστορία;

Ο χριστιανός σύζυγός της μήνυσε τον ιμάμη κατηγορώντας τον για εκβιασμό κι αποπλάνηση. Κάθε άλλη αφηγηματική εκδοχή θα αποτελούσε για την ελληνική πλευρά μια πολιτισμική ήττα από τον αλλόθρησκο ιμάμη, που κατάφερε να ξελογιάσει την Ελένη τους. Αυτές τις συμβολικές ήττες οι άνθρωποι δεν τις αντέχουν.

Η Ελένη έμεινε στην Τουρκία. Ξεχάστηκε απ’ όλους. Πρόδωσε τη θρησκεία της. Τους ανθρώπους της. Στάθηκε, όμως, η αφορμή να γνωρίσουμε τις εγγονές της και να ψηλαφίσουμε τις αθέατες πληγές της ανταλλαγής των πληθυσμών. Αυτές που συνήθως η επίσημη ιστορία τις αφήνει στην άκρη. Για να γίνει αυτό χρειάζεται να πάρει κανείς την άγονη γραμμή της επικοινωνίας με τους απλούς ανθρώπους. Να ακούσει ιστορίες που χαρίζονται σ’ όσους μπορούν να επαναλάβουν τα ερωτήματα του Σεφέρη. «Ποιές εἶναι οἱ Πλάτρες; Ποιός τὸ γνωρίζει τοῦτο τὸ νησί;»

Η Ελένη του Ζίλε συναντιέται με όλες τις Ελένες κι αποτυπώνει την αδυναμία των ανθρώπων να κατανοήσουν την υποκειμενικότητα στην προσέγγιση γεγονότων που τέμνουν τα πολιτισμικά και θρησκευτικά σύνορα.

Η Ελένη του Ζίλε –όπως και η Ελένη της Σπάρτης– εναντιώθηκε στους πολιτισμικούς κανόνες της ομάδας της. Πρόταξε τις ατομικές της επιλογές, κάτι που δεν γίνεται αποδεκτό, ιδίως όταν υπάρχει ανάγκη για εσωτερική συνοχή σε καιρούς επικίνδυνους. Ωστόσο, όταν μακραίνουν τα ιστορικά γεγονότα χρειάζεται και μια άλλη ματιά στην κατανόηση των επιλογών της Ελένης του Ζίλε.

* καθηγητής Πανεπιστημίου Θεσσαλίας