Αν ήμουν γυναίκα και o γιατρός μού έλεγε ότι η μαστογραφία μειώνει την πιθανότητα να πεθάνω από καρκίνο του μαστού κατά 15%, μάλλον θα την έκανα. Αν πήγαινα σε έναν άλλο γιατρό, επειδή τυγχάνει να είμαι ανασφαλής ως άνθρωπος και γυναίκα, και μου έλεγε ότι η θνητότητα μειώνεται μόνο κατά 0,05%, θα τον κοίταζα με απορία.
Αυτή η απορία θα με οδηγούσε στη γνώμη ενός τρίτου γιατρού που με τη σειρά του θα μου έλεγε ότι για να σωθεί μια γυναίκα από καρκίνο του μαστού πρέπει άλλες 2.000 να κάνουν μαστογραφία. Θα προσέθετε ότι από αυτές τις 2.000 γυναίκες, οι 10 θα υποβληθούν σε θεραπείες χωρίς λόγο (πρόβλημα υπερδιάγνωσης). Τώρα μπερδεύτηκα εντελώς, και με το δίκιο μου θα έλεγα ότι οι γιατροί δεν ξέρουν τι λένε. Στην πραγματικότητα όμως οι γιατροί λένε το ίδιο πράγμα με διαφορετικό τρόπο (DOI:10.1002/14651858.CD001877.pub2). Ο πρώτος είναι ο ενθουσιώδης γιατρός που περιγράφει τα οφέλη της μαστογραφίας με σχετικούς όρους. Ο δεύτερος είναι ο επιφυλακτικός γιατρός, που χρησιμοποιεί απόλυτους όρους για να πει το ίδιο πράγμα.
Ο τρίτος είναι ο υποψιασμένος γιατρός που αναφέρει τους πιθανούς κινδύνους μιας μαστογραφίας. Είναι οφθαλμοφανές ότι ο τρόπος παρουσίασης των αποτελεσμάτων θα επηρεάσει την απόφασή μας.
Οι αποφάσεις που λαμβάνουμε στην καθημερινή μας ζωή σπάνια στηρίζονται σε αυστηρά δεδομένα, όπως αυτά που παρέθεσα. Επιπλέον, δεν κατανοούμε στατιστικά νούμερα, ενώ είμαστε εκτεθειμένοι και σε διάφορες μορφές μεροληψίας, όπως τη μεροληψία σημαντικότητας (salience bias), όπου εστιάζουμε σε πληροφορίες που είναι αξιοσημείωτες και παραλείπουμε όσες δεν θεωρούμε σημαντικές ή δεν έχουν τύχει δημοσιότητας.
Μια χαρακτηριστική περίπτωση μεροληψίας σημαντικότητας είναι το πρόγραμμα δωρεάν προληπτικής μαστογραφίας «Φώφη Γεννηματά» που τρέχει στην Ελλάδα από το 2021. Με αφορμή τον θάνατο της επιφανούς πολιτικού, τόσο οι σχεδιαστές του προγράμματος πρόληψης του καρκίνου του μαστού όσο και οι γυναίκες ευαισθητοποιήθηκαν για το ζήτημα, χωρίς όμως να λάβουν υπόψη όλα τα διαθέσιμα τεκμήρια, όπως αυτά που ανέφερα.
Η συναισθηματική ένταση που προκαλεί ο θάνατος ενός λαοπρόβλητου προσώπου και οδηγεί σε βιαστικές αποφάσεις μαζικών προληπτικών προγραμμάτων δεν είναι κάτι καινούργιο. Η πρώτη φορά που έγινε εκστρατεία ενημέρωσης για τον καρκίνο του μαστού ήταν το 1974, όταν η γυναίκα του προέδρου των ΗΠΑ Gerald Ford, η Betty Ford, υποβλήθηκε σε μαστεκτομή. Αυτό είχε συνέπεια μια αύξηση των διαγνώσεων του καρκίνου του μαστού εκείνη τη χρονιά – ονομάστηκε φαινόμενο Betty Ford. Στα καθ' ημάς, ήδη ανακοινώθηκε μια αύξηση των διαγνώσεων καρκίνου του μαστού από τον ίδιο τον πρωθυπουργό Κυριάκο Μητσοτάκη στο tiktok, «7.500 νέα περιστατικά σε 120.000 μαστογραφίες», πράγμα που δείχνει ότι και στην Ελλάδα θα έχουμε ένα ανάλογο φαινόμενο – το φαινόμενο Φώφη Γεννηματά.
Τι συμπεράσματα μπορούμε να βγάλουμε; Πρώτον, εντυπωσιαζόμαστε από τα μεγάλα νούμερα. Δεύτερον, μεροληπτούμε συστηματικά όταν αποφασίζουμε. Τρίτον, η ιατρική παρουσιάζει τα αποτελέσματα με όρους σχετικού κινδύνου (relative risk), όπως το 15% μείωση της θνητότητας με προληπτική μαστογραφία, και όχι με απόλυτους όρους (absolute risk) ή φυσικές συχνότητες. Τέλος, δεν είμαστε σε θέση να ερμηνεύσουμε ποσοστά και πιθανότητες γιατί είμαστε στατιστικά αναλφάβητοι.
Ο στατιστικά αναλφάβητος ποντάρει στη βάση της αποφυγής ενός κινδύνου ή μιας απώλειας και όχι στην πιθανότητα κέρδους. Για παράδειγμα, μας επηρεάζει περισσότερο όταν ακούμε ότι 1 γυναίκα στις 2.000 θα πεθάνει χωρίς μαστογραφία, παρά ότι 1.999 στις 2.000 γυναίκες θα ζήσουν χωρίς μαστογραφία.
Ο επιφανής μαθηματικός Daniel Bernoulli (1700-1782) εντόπισε πολύ πρώιμα το πρόβλημα της κακής χρήσης των πιθανοτήτων. Προσπαθώντας να εξηγήσει την παράδοξη συμπεριφορά του τζογαδόρου που ρισκάρει αναίτια, διαπίστωσε ότι «η αξία ενός δουκάτου που κερδίζει είναι μικρότερη από την αξία του δουκάτου που χάνει». Η παραδοξότητα να ρισκάρουμε χωρίς λόγο, δεν εντοπίζεται μόνο στον τζόγο αλλά και στις κλινικές αποφάσεις, προληπτικές και θεραπευτικές.
Η εποχή μας υπερθεματίζει στα δεδομένα, σαν να είναι μια στεγνή και αμετάβλητη οντότητα που μας οδηγεί σε σωστές αποφάσεις. Φυσικά, μια τέτοια αντίληψη είναι αφελής. Αντίθετα, η ερμηνεία αυτών των δεδομένων καθίσταται αναγκαία ώστε να αποφύγουμε λάθος αποφάσεις. Κι αυτό γιατί διαφορετικοί τρόποι παρουσίασης των ίδιων ερευνητικών δεδομένων οδηγούν σε αναίτιο ενθουσιασμό, ειδικά σε νέες ιατρικές παρεμβάσεις (φάρμακα, χειρουργεία, τεχνικές κ.ά.) που τελικά προσφέρουν ελάχιστα ή κάνουν κακό.
Πώς λύνεται το πρόβλημα; Διδάσκοντας συστηματικά τη στατιστική συλλογιστική από τις πρώτες τάξεις του σχολείου και παρουσιάζοντας τα αποτελέσματα μιας έρευνας με τον πιο διαφανή τρόπο, που είναι οι φυσικές συχνότητες και ο απόλυτος κίνδυνος. Μέχρι τότε, είτε θα τρέχουμε πίσω από ανώφελα προληπτικά προγράμματα υγείας είτε θα δοκιμάζουμε πρώτοι από όλους την τελευταία λέξη της βιοτεχνολογίας θέτοντας πολλές φορές τη ζωή μας σε κίνδυνο.
*Υποψήφιος διδάκτορας ΕΚΠΑ [email protected]
Η efsyn.gr θεωρεί αυτονόητο ότι οι αναγνώστες της έχουν το δικαίωμα του σχολιασμού, της κριτικής και της ελεύθερης έκφρασης και επιδιώκει την αμφίδρομη επικοινωνία μαζί τους.
Διευκρινίζουμε όμως ότι δεν θέλουμε ο χώρος σχολιασμού της ιστοσελίδας να μετατραπεί σε μια αρένα απαξίωσης και κανιβαλισμού προσώπων και θεσμών. Για τον λόγο αυτόν δεν δημοσιεύουμε σχόλια ρατσιστικού, υβριστικού, προσβλητικού ή σεξιστικού περιεχομένου. Επίσης, και σύμφωνα με τις αρχές της Εφημερίδας των Συντακτών, διατηρούμε ανοιχτό το μέτωπο απέναντι στον φασισμό και τις ποικίλες εκφράσεις του. Έτσι, επιφυλασσόμαστε του δικαιώματός μας να μην δημοσιεύουμε ανάλογα σχόλια.
Σε όσες περιπτώσεις κρίνουμε αναγκαίο, απαντάμε στα σχόλιά σας, επιδιώκοντας έναν ειλικρινή και καλόπιστο διάλογο.
Η efsyn.gr δεν δημοσιεύει σχόλια γραμμένα σε Greeklish.
Τέλος, τα ενυπόγραφα άρθρα εκφράζουν το συντάκτη τους και δε συμπίπτουν κατ' ανάγκην με την άποψη της εφημερίδας