Οι αξιώσεις για το κάτι άλλο

Κανείς δεν είπε ότι ζούμε στον καλύτερο δυνατό κόσμο. Αυτό το λέει μόνον η ελληνική κυβέρνηση. Υποτίθεται ότι το θέμα είχε λυθεί μερικούς αιώνες πριν στον Διαφωτισμό. Η αντιπαράθεση στο «Καντίντ, ή η αισιοδοξία» (εκδ. Πόλις) του Βολτέρου γινόταν με τον Λάιμπνιτς που υποστήριζε ότι ο κόσμος μας είναι ο καλύτερος δυνατός – το 1714 σε ένα από τα πιο ώριμα έργα του, τη «Μοναδολογία». Εκεί, ο Λάιμπνιτς έδενε ένα σύστημα επιστήμης και ηθικής φιλοσοφίας με το κυνήγι του υπέρτατου αγαθού (summum bonum) ή του βέλτιστου δυνατού κόσμου.

Βέβαια, στην εποχή της αισιοδοξίας, οι θρησκευτικοί πόλεμοι αιματοκυλούσαν την Ευρώπη· οι ληστρικοί ηγεμόνες είχαν τη δική τους ερμηνεία στην πλάκα που μας έκανε ο Μακιαβέλι με τον «Ηγεμόνα»· η Ιερά Εξέταση καταδίκαζε «θεσμικά» ό,τι δεν ταίριαζε στην «ορθοφροσύνη» της· οι αγριότητες των Ευρωπαίων εμπόρων στην Αμερική είχαν εξοντώσει τους ιθαγενείς· στη Μεσόγειο η πειρατεία ήταν ένα αξιοσέβαστο επάγγελμα κ.ο.κ. Ο Βολτέρος, με την κωμικοτραγική περιπέτεια του Καντίντ έδειξε την ηθική αποσύνθεση, τη δυστυχία, την άγνοια και την υποκρισία που μάστιζε τον λαϊκό νου, την ασυνειδησία και τη σκληρότητα, την ακηδία των «αρίστων» της εποχής.

Την ίδια περίπου αισιοδοξία είχε διατυπώσει ο ιστορικός Τόνι Τζαντ για τον κόσμο στο μνημειώδες βιβλίο του «Η Ευρώπη μετά τον πόλεμο» (εκδ. Αλεξάνδρεια). Ξεκινούσε με σκέψεις από την Πτώση του Τείχους του Βερολίνου και το διαφαινόμενο τέλος του Ψυχρού Πολέμου στις αρχές του 1990. Ο Τζαντ είχε πίστη στη Σοσιαλδημοκρατία –μαζί και σε βασικές ιδέες της Αριστεράς– οι οποίες εν συνεχεία διαψεύστηκαν.

Ωστόσο, αρκετά συνεπής στις καταγραφές και τις κοινωνικές επισημάνσεις του, ο Τόνι Τζαντ έδειξε τις αντινομίες και τις ανημπόριες της Ευρώπης που έβγαινε από τον όλεθρο του πολέμου, αισιόδοξη για το μέλλον. Αλλά την ίδια περίοδο ακόμη πιο μονιστικοί και υπεραισιόδοξοι εμφανίζονταν ο Φουκουγιάμα, ο Τόμας Φρίντμαν με τον «επίπεδο κόσμο», ο Χάντινγκτον, οι νεορεαλιστές και νεομερκαντιλιστές των αμερικανικών Πανεπιστημίων και, βέβαια, οι οπαδοί του μονεταρισμού και της Σχολής του Σικάγου, που είχαν ασχοληθεί με τη θεμελίωση της αντιμαρξιστικής και αντικεϊνσιανής παράδοσης των Χάγιεκ και Μίλτον Φρίντμαν που έβρισκαν –μαζί με τους Θάτσερ - Ρέιγκαν στο πολιτικό επίπεδο– τη λύση όλων των κοινωνικών δεινών στη δυνατότητα αυτορρύθμισης των αγορών και ενάντια στις παρεμβατικές δυνατότητες του κράτους.

Μετά το 1944 η παγκόσμια αρχιτεκτονική ήταν η δυτική αρχιτεκτονική. Δηλαδή, η επιβολή ενός συνόλου ιδεών και πρακτικών για τη δυνατότητα λειτουργίας του βέλτιστου δυνατού κόσμου – στα χαρτιά τουλάχιστον ή στην οριακή θεωρία μιας ισορροπίας στην τομή των καμπυλών ζήτησης και προσφοράς που θα επιβεβαιωνόταν με μύριες δύο προϋποθέσεις των υποδειγμάτων. Και τον ρόλο εξυπηρέτησης ενός κόσμου που ήταν μεν αισιόδοξος, αλλά που υπηρετούσε όλες τις παλιοκαταστάσεις, την ακηδία και την υποκρισία που σατίριζε ο Βολτέρος στον «Καντίντ», τον ανέλαβαν οι διεθνείς οργανισμοί του Μπρέτον Γουντς: το ΔΝΤ για τα ζητήματα ισοζυγίου πληρωμών και, μετά, των χρηματοοικονομικών κρίσεων, η Παγκόσμια Τράπεζα για τα ζητήματα της ανάπτυξης και η Γενική Συμφωνία Δασμών και Εμπορίου (GATT) για το παγκόσμιο εμπόριο, η οποία μετεξελίχθηκε στον σημερινό Παγκόσμιο Οργανισμό Εμπορίου.

Αυτή η παγκόσμια αρχιτεκτονική δεν ήταν και τόσο παγκόσμια. Αντιπροσώπευε και αντιπροσωπεύει τις ιδέες και όλες τις πρακτικές του δυτικού κόσμου, ο οποίος, όμως, χονδρικά αγκαλιάζει μόνον το ένα τρίτο του πραγματικού κόσμου. Και όμως, ο δυτικός κόσμος, η Ευρώπη εν προκειμένω, συμπεριφέρεται και σχεδιάζει με βάση το αποσπασματικό μοντέλο. Λίγοι θυμούνται, σαν ανέκδοτο, αυτό που είχε πει το 1990 ο θεωρητικός του Τρίτου Δρόμου, ο κοινωνιολόγος Αντονι Γκίντενς: «Το μεγαλύτερο χτύπημα που υπέστη ο καπιταλισμός το υπέστη από τον κομμουνισμό με την αυτοκατάρρευσή του». Στις φωτογραφίες της εποχής, θυμηθήκαμε ότι πίσω από τον Γκορμπατσόφ βρισκόταν ο Πούτιν.

Και, όμως, η Δύση είχε κάνει τα αδύνατα δυνατά να φέρει την τραυματισμένη Ρωσία και όλους τους πρώην δορυφόρους του πάλαι σοβιετικού στρατοπέδου (της Κομεκόν) στην αυλή της. Το ίδιο έγινε και με την Κίνα. Δάνεια και χρήμα κατά παρέκκλιση, χαϊδέματα και γεωπολιτικά σχέδια στα χαρτιά. Παλιότερα, στο Ιράν με την ανατροπή του Μοσαντέκ, το ίδιο στο Ιράκ, το ίδιο με τους Ταλιμπάν, ακόμα και με τον Καντάφι. Σήμερα με τον Ερντογάν. Αποτυχίες και επερχόμενες δυστυχίες.

Δεν χρειάζεται κάποιος μεγαλύτερη απόδειξη της αδυναμίας ενός κόσμου να γίνει καλύτερος και αισιόδοξος. Με τόσες ανοιχτές κρίσεις, πόση συσσωρευμένη σοφία χρειάζεται για την κατανόηση του κόσμου που αξιώνει ένα διαφορετικό μοντέλο εξαιτίας της αποτυχίας του σημερινού; Μήπως πρώτα να αλλάξουν όσοι ευαγγελίζονται την αλλαγή;