Ο όρος «Βάρβαροι», λέξη ονοματοποιητική, που υποδήλωνε τον ακατάληπτο για τους Ελληνες ήχο των ξένων γλωσσών («μπαρ-μπαρ»), απέκτησε στην Αρχαιότητα δύο, κυρίως, σημασίες. Πρώτον, αναφερόταν σε πληθυσμούς που ζούσαν χωρίς νόμους, λύνοντας τις διαφορές τους με τη βία, κάτι που αφορούσε και ελληνικές φυλές παλαιότερα, αλλά και, σε κάποιες περιπτώσεις, στους κλασικούς χρόνους. Δεύτερον, στους λαούς που στερούνταν δημοκρατικών θεσμών και ζούσαν κάτω από δεσποτικές μορφές εξουσίας. Για τους Ελληνες, αυτοί οι λαοί ήταν «ἄνευ λόγου», δηλαδή δεν είχαν λόγο στη διακυβέρνηση της χώρας τους.
Ωστόσο, αυτός ο πολιτικός ορισμός των Βαρβάρων δεν συνεπαγόταν ούτε έλλειψη αναγνώρισης ούτε θαυμασμό για τα επιτεύγματά τους. Ας θυμηθούμε απλώς το προοίμιο της Ιστορίας του Ηρόδοτου, ο οποίος λέει ότι τη γράφει ώστε να μην «περιέλθουν σε αφάνεια έργα σπουδαία και αξιοθαύμαστα, που πραγματοποίησαν από τη δική τους πλευρά οι Ελληνες και από την άλλη οι βάρβαροι».
Είναι, πράγματι, αξιοσημείωτο ότι ένας συγγραφέας της εποχής, που ανήκε σε έναν συγκεκριμένο λαό, να θεωρεί τα επιτεύγματα άλλων λαών, ακόμη και εχθρικών, εξίσου ένδοξα και αξιομνημόνευτα. Την ίδια όμως διανοητική στάση βλέπουμε και στον Θουκυδίδη, τον Ξενοφώντα, τους τραγικούς, τους σοφιστές, και πολύ πριν από αυτούς στον Ομηρο, ο οποίος «τὴν Ἑλλάδα πεπαίδευκεν». Οπως γράφει, μάλιστα, ο Θουκυδίδης, στα ομηρικά έπη δεν υπάρχει καν κατονομασία και διάκριση μεταξύ Ελλήνων και Βαρβάρων, ενώ συχνές είναι οι σκηνές που προκαλούν ενσυναίσθηση υπέρ του εχθρού.
Με λίγα λόγια, ο λαός που αποκαλούσε τους ξένους λαούς Βαρβάρους ήταν ταυτόχρονα αυτός που δημιούργησε μια αμερόληπτη στάση απέναντί τους, προσπάθησε να μάθει για τους διαφορετικούς πολιτισμούς τους, να αναγνωρίσει τις ιδιαιτερότητες και τα επιτεύγματά τους, και μπορούσε ακόμα να δει τον εαυτό του από την οπτική τους. Αυτή η αμερόληπτη και αναστοχαστική στάση είναι ουσιαστικό χαρακτηριστικό της αρχαιοελληνικής παιδείας, που περιλαμβάνει τη συστηματική εξέταση, τη διερώτηση και την αναγνώριση της ύπαρξης διαφορετικών γνωμών, ή δοξών.
Το ἱστορεῖν του Ηρόδοτου δηλώνει ερευνητική προσέγγιση, αλλά και την ετοιμότητα να αμφισβητεί κανείς καθιερωμένες παραδοχές και γνώσεις για τον Αλλο και, συνακόλουθα, για τον εαυτό του. Επίσης, κάθε Αθηναίος πολίτης είχε την ευκαιρία, εντός του διαλογικού χώρου που άνοιξε η δημοκρατική πόλις, και με τη συμβολή της σοφιστικής παιδείας, να μαθαίνει στην πράξη ότι για κάθε ζήτημα μπορεί να υπάρχουν διαφορετικές οπτικές γωνίες.
Η αθηναϊκή τραγωδία καλλιεργεί επίσης την αναγνώριση των διαφορετικών δοξών, τον αναστοχασμό, καθώς και την ενσυναίσθηση προς τον Αλλο. Ο Αισχύλος καλεί στους «Πέρσες» τους Αθηναίους να συμπάσχουν με τον θρήνο αλλά και την ὕβριν του Ξέρξη που κινητοποίησε ολόκληρο τον στρατό του κατά των Ελλήνων, οδηγώντας τον στην ήττα, και τον λαό του στην καταστροφή, έστω και αν ήταν το κοινό του Αισχύλου και ο ίδιος που πολέμησαν εναντίον του φοβερού εχθρού. Οι Αθηναίοι όμως καλούνται να έρθουν αντιμέτωποι και με τη δική τους ὕβριν, μέσα από τις αλληγορικές «Τρωάδες» του Ευριπίδη, αντικρίζοντας κατάματα το φρικτό έγκλημα πολέμου που διέπραξαν εναντίον των Μηλίων, επειδή ήθελαν να διατηρήσουν την ουδετερότητά τους στον Πελοποννησιακό Πόλεμο.
Αν και η ευρωπαϊκή νεωτερικότητα κληρόνομησε την αμερόληπτη και αναστοχαστική αρχαιοελληνική στάση προς τον Αλλο, και την αναγνώριση της ιδιαιτερότητας των πολιτισμών, η εποχή μας θυμίζει περισσότερο αυτήν της Ρώμης, για την οποία μια ξένη κοινωνία δεν μπορούσε να είναι ποτέ ισάξια σε επιτεύγματα παρά μόνο αν ενσωματωνόταν ως αιώνιος σύμμαχος στο σύστημα συνθηκών της αυτοκρατορίας της.
Κατά αντίστοιχο τρόπο, η Δυτική Αυτοκρατορία του καιρού μας, και δη η μητρόπολή της, επαινεί ή απαξιώνει, υποστηρίζει ή απανθρωποποιεί και εκμηδενίζει άλλες κοινωνίες, ανάλογα με το αν αποδέχονται την υποταγή ή ενσωμάτωσή τους στην επικράτειά της. Πρόκειται, βέβαια, για μια υπερ-εθνική καπιταλιστική επικράτεια, που ελέγχεται από δίκτυα πρωτοφανούς συγκέντρωσης πλούτου, κυρίως στην πρωτεύουσά της, και μεσοαστικών τάξεων διαφόρων επαγγελμάτων και ιδιοτήτων, που, για να θυμηθούμε τον τόσο επίκαιρο Orwell, ενώ δεν πολεμούν, είναι αυτοί από τους οποίους προέρχονται «όλη η πολεμοχαρής προπαγάνδα, οι κραυγές, τα ψέματα και το μίσος».
Οι κάτοικοι της δυτικής επικράτειας είναι «ἄνευ λόγου» στην εξελισσόμενη αναδιάταξη κυριαρχίας στον κόσμο που έχει εγκαινιάσει η αυτοκρατορία «τους» με τον σημερινό «δι’ αντιπροσώπου» πόλεμο, θυσιάζοντας αθώους και παίζοντας με τον όλεθρο, τη στιγμή, μάλιστα, που η ραγδαία υποβάθμιση των φυσικών συνθηκών ζωής στον πλανήτη, επιβάλλει κάθε συνεργασία για την αποσόβησή του. Υπό συνθήκες, μάλιστα, ανηλεούς προπαγάνδας, η αμερόληπτη διερεύνηση και κατανόηση, πόσο μάλλον η διαπίστωση της διογκούμενης ὕβρεως της αυτοκρατορίας «μας» συνιστούν πλέον, αν όχι αδύνατη, μια εντελώς περιθωριακή διανοητική στάση.
Η ανάκτηση της ιδιότητας και της παιδείας του πολίτη ως κρίνοντος και δρώντος υποκειμένου στη Δύση είναι αναγκαίες όσο ποτέ, ώστε να υπάρξει αναγνώριση και αναστοχασμός της «δικής μας», κυρίως, βαρβαρότητας και ανάδυση ενός μαζικού κινήματος ειρήνης, που θα ανακόψει την ακολουθούμενη πορεία προς την αυτοκαταστροφή.
* αν. καθηγητής Διεθνούς Συγκριτικής Εκπαιδευτικής Πολιτικής, Πανεπιστήμιο Aarhus
Η efsyn.gr θεωρεί αυτονόητο ότι οι αναγνώστες της έχουν το δικαίωμα του σχολιασμού, της κριτικής και της ελεύθερης έκφρασης και επιδιώκει την αμφίδρομη επικοινωνία μαζί τους.
Διευκρινίζουμε όμως ότι δεν θέλουμε ο χώρος σχολιασμού της ιστοσελίδας να μετατραπεί σε μια αρένα απαξίωσης και κανιβαλισμού προσώπων και θεσμών. Για τον λόγο αυτόν δεν δημοσιεύουμε σχόλια ρατσιστικού, υβριστικού, προσβλητικού ή σεξιστικού περιεχομένου. Επίσης, και σύμφωνα με τις αρχές της Εφημερίδας των Συντακτών, διατηρούμε ανοιχτό το μέτωπο απέναντι στον φασισμό και τις ποικίλες εκφράσεις του. Έτσι, επιφυλασσόμαστε του δικαιώματός μας να μην δημοσιεύουμε ανάλογα σχόλια.
Σε όσες περιπτώσεις κρίνουμε αναγκαίο, απαντάμε στα σχόλιά σας, επιδιώκοντας έναν ειλικρινή και καλόπιστο διάλογο.
Η efsyn.gr δεν δημοσιεύει σχόλια γραμμένα σε Greeklish.
Τέλος, τα ενυπόγραφα άρθρα εκφράζουν το συντάκτη τους και δε συμπίπτουν κατ' ανάγκην με την άποψη της εφημερίδας