Μπέρνχαρντ ο ανατρεπτικός

«Κλείνουμε στην πραγματικότητα ένα συμβόλαιο, αλλά το σπάμε. Κάθε συμβόλαιο πρέπει να το σπάμε. Αν έχουμε υπογράψει ένα συμβόλαιο πρέπει να το σπάσουμε, τα συμβόλαια είναι θανατηφόρα. Ή δεν υπογράφουμε κανένα ή αν το έχουμε υπογράψει πρέπει να το σπάσουμε. Ολόκληρη η ανθρωπότητα μένει ενωμένη χάρη στα συμβόλαια, και πνίγεται από αυτά τα συμβόλαια». Είναι τα λόγια του Φος στις αδελφές του, Ρίτερ και Ντένε.

Τρία αδέρφια που γευματίζουν και αλληλοσπαράσσονται κάτω από τα βλέμματα οικογενειακών πορτρέτων. Σε μια τραπεζαρία που θυμίζει μαυσωλείο. Ο σχιζοφρενής φιλόσοφος που επινόησε ο Μπέρνχαρντ, η «φωνή» που υπενθυμίζει την κόλαση των καλο(κακο)μαθημένων ανθρώπων που εξαγοράζουν τους άλλους και δωροδοκούν τους κατώτερους, τους στερημένους.

Η ανάγκη τους για καινούργιες συγκινήσεις υπερβαίνει τα όρια της τρέλας όπως την ξέρουμε. Υπάρχουν τέτοιοι άνθρωποι; Ναι, απαντά ο συγγραφέας, πάντα υπήρχαν. Ολο το έργο του ανατρεπτικού Τόμας Μπέρνχαρντ, του ανθρώπου που υπήρξε ένας από τους σημαντικότερους μεταπολεμικούς συγγραφείς στον γερμανόφωνο χώρο, διαλογίζεται πάνω σ' αυτή την πικρή διαπίστωση. Το γεγονός ότι η χώρα του η Αυστρία συμμάχησε με τον Χίτλερ του έδωσε από νωρίς την αίσθηση του παραλόγου των ανθρώπων. Ο ευφυής δραματουργός ήξερε όσο κανείς άλλος το παιχνίδι της διείσδυσης στους λαβυρίνθους της συλλογικής οικουμενικής ψυχής.

Το θεατρικό «Ρίτερ, Ντένε, Φος», που κυκλοφόρησε σε βιβλίο από τις Εκδόσεις Κριτική (μετάφραση Γιώργου Δεπάστα), μας ενδιαφέρει πολύ σήμερα. Τίποτα δεν άλλαξε στα αδιέξοδα, στις αυταπάτες, στις ψευδαισθήσεις και στις τάσεις φυγής που βιώνει και τώρα ο σύγχρονος «καλοαναθρεμμένος» και κορεσμένος από τις απολαύσεις άνθρωπος. Νομίζει ότι θα δραπετεύσει εύκολα από το «ανόσιο» αλλά πλανάται. Ο κορυφαίος δραματουργός τονίζει πως είμαστε συνυπεύθυνοι και συνένοχοι σ’ αυτή τη διαρκή «παρακμή», σε αυτό το ολίσθημα που μας απομακρύνει ολοένα και περισσότερο από τη γαλήνη και την ισορροπία με τη φύση.

Δεν είναι καθόλου τυχαίο πως ο Ιταλο Καλβίνο το 1978 αποκάλεσε τον Μπέρνχαρντ «τον μεγαλύτερο συγγραφέα παγκοσμίως», αναγνωρίζοντας πως αν δεν αντιμετώπιζε την απόγνωση με το μαύρο χιούμορ, αν κάτω από τη διαπίστωση της ματαιότητας όλων και έναντι όλων, που αναδύεται από το έργο του, δεν διαφαινόταν το πικρά κωμικό βλέμμα του, θα είχαμε πιθανότατα να κάνουμε με ό,τι πιο απαισιόδοξο έχει γραφτεί ποτέ.

Αντιθέτως, όλο το έργο του ανατρεπτικού Μπέρνχαρντ είναι μια πολεμική που προσπαθεί να πει ναι στη ζωή. Να νικήσει τον ζόφο. Και όλοι οι ήρωές του κραυγάζουν στο σύμπαν πως «η ζωή δεν είναι παρά μια φλογερή προσπάθεια να έρθουμε ο ένας κοντά στον άλλον».