Ερευνα και παρεμβάσεις από κολεκτίβες και ομάδες

Το ελληνικό θέατρο στον 21ο αιώνα - Η΄ Μέρος

Οι Vasistas αποτελούν ακόμα μια θεατρική ομάδα που προέκυψε από το περιβάλλον της σύγχρονης πολυφωνικής ελληνικής σκηνής. Πρόκειται για μια ομάδα με πολυεθνικό χαρακτήρα, αυτοχαρακτηρίζεται «κολεκτίβα», η οποία από το 2005 και μετά ερευνά τους τρόπους και τα μέσα που αφορούν την ανανέωση του σκηνικού μέρους των παραστάσεων. Σήμερα τα μέλη που τη συνθέτουν είναι η σκηνοθέτις Αργυρώ Χιώτη, η Ariane Labed, η Naima Carbajal, ο Ευθύμης Θέου, η Ελένη Βεργέτη, ο Αντώνης Αντωνόπουλος, η Τζωρτζίνα Χρυσκιώτη και η Ευδοξία Ανδρουλιδάκη.

Οι πρώτες απόπειρες της ομάδας ήταν στραμμένες σε μια μεταδραματική, ολιστική προσέγγιση του θεάτρου, με κείμενα που συνέθεταν οι ίδιοι οι συντελεστές σε συλλογική βάση. Μία από τις χαρακτηριστικές εργασίες τους σε αυτή τη φάση υπήρξε το «Spectacle», πολυφωνική και χορική εγκατάσταση που παρουσιάστηκε το 2011 στον χώρο του Εθνικού Ιδρύματος Σύγχρονης Τέχνης και στο πλαίσιο του Φεστιβάλ Αθηνών. Στόχος, σύμφωνα με την ομάδα, ήταν να διερευνηθούν οι μέθοδοι απόκτησης γνώσης στην καθημερινή ζωή. Μέσα από έναν άγραφο κώδικα συμπεριφοράς και επικοινωνίας, τα μέλη της ομάδας αναπαριστούν τα μέσα δικτύωσης και ανθρώπινων σχέσεων σαν ένα παιχνίδι με όρους και κανόνες που πρέπει να τηρηθούν.

Το αποτέλεσμα είναι μια σκηνική πράξη που αφορά πλέον τον ίδιο τον χώρο (μια γκαλερί που επαναγράφεται κάθε φορά ανάλογα με την έκθεση που φιλοξενεί), το σώμα (που καθορίζεται από την κίνηση και τη στάση), τον λόγο (που διακόπτεται από παραγγέλματα και συντίθεται από γλωσσικά κλισέ). Πρόκειται για μια καθαρά μεταδραματική σύνθεση που προκάλεσε μεγάλη εντύπωση στην πρώτη παρουσίασή της και επέβαλε την ομάδα στη συνείδηση του θεατρόφιλου κοινού.

Μια ακόμα έντονη συνιστώσα του «μεταδραματικού» εμφανίζεται μέσα από τις συνεχώς και αυξανόμενες παραστάσεις του «θεάτρου-ντοκουμέντο», το οποίο τα τελευταία χρόνια αναβιώνει ως σημείο παρέμβασης πολιτικού χαρακτήρα στο περιβάλλον της κρίσης. Οι παραστάσεις ακολουθούν γενικά την ανανέωση του είδους από τον γερμανικό θίασο των Rimini Protokoll, συλλέγοντας υλικό για ένα θέμα της σύγχρονης συνήθως πολιτικής επικαιρότητας και προχωρώντας στη συνέχεια στην επεξεργασία του, με γνώμονα από τη μια τη συνεργασία «ειδικών» και από την άλλη την όσο το δυνατόν αμεσότερη και ευρύτερη συμμετοχή του κοινού.

Η περισσότερο δραστήρια από αυτή την άποψη ομάδα που εμφανίστηκε τη δεύτερη δεκαετία του αιώνα ήταν η ομάδα Projektor από τους Ανέστη Αζά και Πρόδρομο Τσινικόρη. Η εργασία τους περιελάμβανε μια έρευνα που ξεπερνά το ρεπορτάζ και επικεντρώνεται σε σημεία της ελληνικής ζωής τα οποία μένουν συνήθως κρυμμένα από τα φώτα της δημοσιότητας. Ωστόσο η πιο χαρακτηριστική ίσως εργασία τους για τους τρόπους και τη μέθοδο που ακολουθούν εμφανίστηκε το 2012, πάλι στο πλαίσιο του Φεστιβάλ, με τον τίτλο «Επίδαυρος - Ενα ντοκιμαντέρ» στο μικρό θέατρο της Επιδαύρου. Και μόνο η παρουσία αυτών των νέων καλλιτεχνών και το θέμα της παράστασης προκάλεσε εκ προοιμίου αρκετά σχόλια: η Επίδαυρος εμπίπτει στο θέμα μιας «βαριάς παράδοσης» και η κάθε ενασχόληση με αυτήν νέων καλλιτεχνών διεγείρει αυτόματα αντιδράσεις.

Ωστόσο η εργασία των δύο καλλιτεχνών περιλάμβανε μια προσέγγιση πολύ διαφορετική: η παράσταση είχε συντεθεί μέσα από μαρτυρίες των κατοίκων της Επιδαύρου, άσημων εκπρόσωπων της τοπικής κοινότητας, καλλιτεχνών και θεατρολόγων. Ηταν ένα υλικό που έδειχνε την ιστορία της Επιδαύρου αλλά και που δοκίμαζε τα όρια του μύθου της. Για πολλούς η παράσταση υπήρξε μια προκλητική δήλωση των καλλιτεχνών σχετικά με την παράδοση της Επιδαύρου και μαζί ακόμα μια πρόκληση σχετικά με την ταυτότητα του χώρου αλλά και των επισκεπτών του, μια ειρωνική διαπίστωση για την αφήγηση της νεοελληνικής ταυτότητας.

Η πολιτική διέγερση του ελληνικού θέατρου υπήρξε έντονη μετά το 2010, ωστόσο τα πρώτα χρόνια της κρίσης οι αντιδράσεις ήταν μάλλον υποτονικές. Μια πιθανή εξήγηση ήταν πως το ελληνικό θέατρο αναζητούσε τα μέσα για την έκφραση του βιώματος της ανησυχίας, του αποπροσανατολισμού και της ανασφάλειας, διάχυτα στην ελληνική κοινωνία, πέρα από την πολιτική διαπίστωση ή καταγγελία. Το μέσο της χορικότητας, όπως μεταφέρθηκε τουλάχιστον στα ελληνικά συμφραζόμενα, έδωσε μια καίρια λύση στο πρόβλημα. Με πρωτεργάτες σκηνοθέτες όπως ο Μιχαήλ Μαρμαρινός, παραστάσεις που καλούσαν πάνω στη σκηνή μια ομάδα, ένα σύνολο, μια κοινότητα συνδέθηκαν με πολιτικά κίνητρα και αποτέλεσαν μια διακριτή ενότητα ενδιαφέροντος.

Το «Commune Grecque» μια σύλληψη της Λουίζας Αρκουμανέα και του σκηνοθέτη Σάκη Παπακωνσταντίνου υπήρξε στο Φεστιβάλ του 2012 μία από τις χαρακτηριστικές εκφράσεις αυτής της τάσης. Στη σκηνή υπήρχε μια μάζα ανθρώπων που αναζητούν κάποιο προσανατολισμό και μια απάντηση στην αγωνία τους. Το κοινό καθόταν παρατεταγμένο σε δύο σειρές καθισμάτων, ενώ στη μέση ο Χορός των πολιτών αγωνιζόταν να μετατρέψει την οργή και την ελπίδα του σε πολιτική πράξη. Η παράσταση έφερνε ασφαλώς στον νου την παλιότερη παρουσίαση του «Πεθαίνω σα χώρα» και τη περίεργη διάταξη των τότε πολιτών σε μια τεράστια ουρά αναμονής.

Η τάση αυτή εξελίχτηκε στη διάρκεια των επόμενων χρόνων, έτσι ώστε σχετικά πρόσφατα, το 2015, να έχουμε στο Φεστιβάλ από το Θέατρο Τέχνης ίσως την πιο εντυπωσιακή παρουσίαση ενός συνόλου στη θέση του κεντρικού πρωταγωνιστή. Στο έργο του Ανδρέα Φλουράκη «Θέλω μια χώρα» τη σκηνή καταλαμβάνει ένα σύνολο από 40 νέα παιδιά, την ώρα που κάνουν την ηλιοθεραπεία τους σε κάποια από τις ελληνικές παραλίες. Ωστόσο, όπως αληθινά συμβαίνει, οι συζητήσεις τους δεν είναι διόλου ξέγνοιαστες. Αφορούν τη σκληρή πραγματικότητα της κρίσης και η κουβέντα τους περιστρέφεται γύρω από τη διάθεση φυγής είτε από τη χώρα τους, είτε από τη δυσάρεστη καθημερινότητα που τους περιβάλλει. Το πλέον ανησυχητικό ωστόσο είναι πως, όπως και στην προηγούμενη πρόταση του Παπακωνσταντίνου, αυτός ο Χορός αδυνατεί να συνέλθει σε κρίσιμο πολιτικό όργανο αλλαγής της κατάστασης. Περιπλέει σε στερεότυπα, σε αδύναμα σχόλια, σε μια ιδεολογική, όπως και σωματική, νωχέλεια.