Δικαιοσύνη και πολιτική

Η Δικαιοσύνη στη χώρα μας είναι και δεν είναι ανεξάρτητη, είναι και δεν είναι αξιόπιστη, είναι και δεν είναι αποτελεσματική.

Σ. Ματθίας, πρόεδρος του Αρείου Πάγου, «Οι δρόμοι της χειραγώγησης», «Τα Νέα», 30/4/1999

Α) Η εργαλειακή εξάρτηση της Δικαιοσύνης από την πολιτική

Σε ανύποπτο χρόνο, ο αείμνηστος Ματθίας, από τους εγκυρότερους προέδρους του Αρείου Πάγου, κατήγγειλε τη «διείσδυση του κόμματος στη Δικαιοσύνη (… με) επεμβάσεις σκοτεινών κομματικών παραγόντων, επικράτηση άδηλων παρασκηνιακών πιέσεων και συναλλαγών».

Το βασικό όχημα παρόμοιων επεμβάσεων αποτελεί η εκλογή της ηγεσίας της Δικαιοσύνης από την κυβέρνηση, που εξασφαλίζει «τις προσδοκίες των υποψηφίων έως το χρίσμα και τη μετά το χρίσμα ευγνωμοσύνη των».

Αλλη μέθοδος πολιτικοποίησης αποτελεί η περιστρεφόμενη πόρτα μεταξύ διοίκησης και Δικαιοσύνης που επιτρέπει η κατάχρηση της τοποθέτησης δικαστικών σε θέσεις νομικών κυβερνητικών συμβούλων και η επιστροφή τους μετά στην έδρα. (Για τον λόγο αυτόν αποτελεί τεράστια υποκρισία ο θόρυβος για τον ορισμό της προέδρου Θάνου σε ανάλογη θέση μετά τη συνταξιοδότησή της.)

Συνεπώς, το δικαστικό μας σύστημα χαρακτηρίζεται από μία διαρκή αντίφαση: ενώ συνταγματικά έχει θωρακιστεί με εγγυήσεις υψηλού βαθμού λειτουργικής ανεξαρτησίας, υπόκειται παράλληλα σε σημαντική de facto υπόγεια πολιτική επιρροή.

Τα κόμματα εξουσίας της Μεταπολίτευσης (μετά την κατάρρευση του ΠΑΣΟΚ, πρακτικά μόνον η Νέα Δημοκρατία) παγίως επιδίωκαν να διατηρούν θύλακες και ιμάντες επιρροής στο δικαστικό σώμα. Τελευταία μάλιστα η Ν.Δ. δεν τηρεί καν τα προσχήματα.

Η μεταπήδηση από την έδρα κατευθείαν στο κομματικό ψηφοδέλτιο αποτελεί το πιο αθώο παράδειγμα. Πολύ πιο κραυγαλέα, πρόσφατα βουλευτής της ανακοίνωνε στην ΚΕΔΕ την απόφαση της Ολομέλειας του Ελεγκτικού Συνεδρίου για τους συμβασιούχους, την παραμονή της «διαρροής» της στις εφημερίδες, προφανώς χάρη στην προνομιακή σχέση με επίορκο δικαστή.

Η συντριπτική πλειονότητα των δικαστών δεν έχει σχέση με παρόμοιες συμπεριφορές. Η Αριστερά από θέση αρχής (και για τους κυνικούς, και από έλλειψη δυνατότητας) ποτέ δεν τις καλλιέργησε. Αντιθέτως, συστηματικά υποστήριζε και υποστηρίζει ότι πρέπει να απαλλάξουμε τους δικαστές από τον δηλητηριώδη εναγκαλισμό με την πολιτική εξουσία.

Στην επικείμενη αναθεώρηση ο ομφάλιος λώρος πρέπει να κοπεί. Η ομάδα συνταγματολόγων, που είχα την τιμή να συντονίσω, προτείνει η επιλογή της ηγεσίας της Δικαιοσύνης να μη γίνεται από την κυβέρνηση αλλά από τον πρόεδρο και όχι κατά βούληση, αλλά δεσμευμένα, από κατάλογο με τριπλάσιο αριθμό από τις προς κατάληψη θέσεις που θα προτείνεται από τις Ολομέλειες των Ανώτατων Δικαστηρίων.

Β) Νομιμοποίηση και κριτική της δικαστικής απόφασης

O δικαστής αρύεται την τυπική νομιμοποίησή του, ως άμεσο όργανο της Πολιτείας, απευθείας από το Σύνταγμα. Συνεπώς, από νομική άποψη, δεν εκφράζει τη λαϊκή κυριαρχία σε μικρότερο βαθμό από τη Βουλή, που νομιμοποιείται επιπλέον και από την άμεση και περιοδική εκλογή της.

Ενώ όμως η τυπική νομιμοποίηση είναι, κατά τα ανωτέρω, δεδομένη, η ουσιαστική νομιμοποίηση της δικαιοδοτικής λειτουργίας, με άλλα λόγια η αποδοχή της από την κοινωνία, πρέπει συνεχώς να επιβεβαιώνεται.

Η αποδοκιμασία όχι μόνον από πολιτικούς αλλά και από ομοτέχνους μου συνταγματολόγους της αυτονόητης και δημοκρατικής αυτής θέσης, όπως διατυπώθηκε πρόσφατα από τον πρωθυπουργό, ως –δήθεν- λαϊκιστικής, δείχνει την άπωση, σε βαθμό αλλεργίας, που έχουν οι ελίτ της χώρας όχι απέναντι στους λαϊκιστές, αλλά τον ίδιο τον λαό.

Και όμως, το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου πάγια υποστηρίζει ότι «(η δικαστική εξουσία), ως εγγυητής της δικαιοσύνης, θεμελιώδους αξίας σε ένα κράτος δικαίου, προκειμένου να φέρει σε πέρας τα καθήκοντά της πρέπει να απολαμβάνει την εμπιστοσύνην του λαού» (Prager & Oberschlick v. Austria, Series A , No. 313, σκ.34).

Βεβαίως, ουσιαστική νομιμοποίηση δεν σημαίνει δουλική υποταγή στην «κοινή γνώμη», η οποία ακόμη και εάν υπάρχει ως διακριτή κοινωνιολογική κατηγορία είναι ευμετάβολη και βραχυπρόθεσμα χειραγωγήσιμη.

Νομιμοποιημένη είναι η απόφαση που σέβεται και ερμηνεύει τις θεμελιώδεις συνταγματικές αρχές, λαμβάνοντας υπόψη τις κυρίαρχες κοινωνικά αξίες: όταν ο δικαστής ερμηνεύει αόριστες ή αξιολογικές έννοιες δεν μπορεί να το κάνει με αναφορά στις δικές του προσωπικές αντιλήψεις αλλά σε αυτές που επικρατούν στην κοινωνία.

Η εξασφάλιση αυτής της νομιμοποίησης αποτελεί διαρκές ζητούμενο, ιδίως σε περιόδους κρίσης: ενώ λίγο πριν από την εποχή των μνημονίων σημειωνόταν στη χώρα μας θεαματική βελτίωση της εμπιστοσύνης στα δικαστήρια κατά 11 ποσοστιαίες μονάδες, σε σχέση με το ποσοστό που είχε καταγράψει η προηγούμενη ανάλογη έκθεση του Ευρωβαρόμετρου το 1999, ήδη αυτή υποχωρεί κατά 20 μονάδες.

Μάλιστα, σε παρόμοιους καιρούς καμπής, όπου συγκρούονται προοδευτικές και συντηρητικές αντιλήψεις για την υπέρβαση της κρίσης, η ίδια η δικαστική εξουσία, ως ένας από τους βασικούς ιδεολογικούς μηχανισμούς του κράτους, γίνεται πεδίο μάχης: για παράδειγμα, η σύγκρουση του αμερικανικού Ανώτατου Δικαστηρίου με τον Ρούσβελτ αντανακλούσε σε νομικό επίπεδο την αντίσταση στις κοινωνικές μεταρρυθμίσεις των κατεστημένων ταξικών συμφερόντων.

Ανάλογα στα καθ' ημάς, οι μεγάλες συγκρούσεις για τη δημοκρατία, εναντίον της διαπλοκής, του πελατειασμού και του νεοφιλελευθερισμού έχουν την αντανάκλασή τους και σε δικαστικές διαμάχες. Για τον λόγο αυτό οι σχετικές αποφάσεις κρίνονται, αναπόφευκτα, τόσο σε νομικό όσο και σε πολιτικό επίπεδο.

* Αν. υπουργός Εξωτερικών, αρμόδιος για τις Ευρωπαϊκές Υποθέσεις