Η «Μαρξιστική Σκέψη» για τον Λούκατς

Στην εξέλιξη της σκέψης του σημαντικού Ούγγρου μαρξιστή Γκέοργκ Λούκατς είναι αφιερωμένο το νέο τεύχος του περιοδικού «Μαρξιστική Σκέψη» (αρ. 32, Φεβρουάριος-Ιούλιος 2021), με αφορμή τη συμπλήρωση πενήντα χρόνων από τον θάνατό του.

Χωρισμένο σε τρία μέρη («Από τον Χέγκελ στον Μαρξ», «Λογοτεχνία και αισθητική», «Φιλοσοφικά γραπτά»), επιχειρεί να ιχνηλατήσει τις πολυδαίδαλες διαδρομές στη συγκρότηση του συγγραφικού του έργου, μέσω κειμένων που, στην πλειονότητά τους, δεν έχουν μεταφραστεί στην Ελλάδα, κάτι που το κάνει ξεχωριστό και πολύτιμο.

Στον πρόλογό του ο διευθυντής έκδοσης του περιοδικού, Χρήστος Κεφαλής, κάνει μια συνοπτική παρουσίαση της πορείας του Λούκατς από την «αστική περίοδο» στον μαρξισμό και τη βαθμιαία ανάδειξή του σε έναν διανοούμενο που με τις αναλύσεις και τις θεωρητικές του επεξεργασίες κάλυψε τη μεσοπολεμική περίοδο, αλλά και –ίσως σημαντικότερο– ανέλυσε τον ναζισμό και τη σχέση του με τα φιλοσοφικά ρεύματα που προηγήθηκαν και τους βασικούς εκπροσώπους τους.

Στο δοκίμιό του για την «Παλιά και τη νέα κουλτούρα», περιγράφει τον θρήνο της αστικής τάξης, μέσω του οποίου αυτή ταυτίζει την κατάρρευση της καπιταλιστικής τάξης με τη δήθεν «καταστροφή της κουλτούρας», με άρρητο στόχο να ελεεινολογήσει τον σοσιαλισμό και τους πολιτικούς φορείς του. Ο Λούκατς αναφέρει (εν είδει πρόβλεψης) ότι «η απελευθέρωση από τον καπιταλισμό σημαίνει απελευθέρωση από την κυριαρχία της οικονομίας», κάτι που τόσο καθαρά βλέπουμε πλέον σήμερα, καθώς η τυραννία της οικονομίας επί της κοινωνίας είναι συντριπτική.

Στα αισθητικά του κείμενα ξεχωρίζει οπωσδήποτε το δοκίμιο για τους «Μπαλζάκ και Σταντάλ», τους δύο γίγαντες του ρεαλισμού, οι οποίοι όμως διαφοροποιούνται ως προς τη στάση τους απέναντι στο ρεύμα του ρομαντισμού. Ο πρώτος αποδέχεται βασικές αρχές του, αλλά ταυτόχρονα προσπαθεί να τον ξεπεράσει, ενώ ο δεύτερος, γνήσιο τέκνο του Διαφωτισμού, τον απορρίπτει συλλήβδην.

Στο κείμενο αυτό έχουμε ορισμένες από τις λαμπρότερες σελίδες του αφιερώματος, καθώς, μέσω της διαρκούς αντίστιξης Μπαλζάκ-Σταντάλ, ο Λούκατς αναλύει την αντιφατικότητα του ρομαντισμού, ενός ρεύματος όχι μόνο αισθητικού, αλλά –κυρίως– φιλοσοφικού. Ορισμένοι εκπρόσωποί του κατέληξαν να γίνουν συντηρητικοί και αντιδραστικοί, ενώ άλλοι κατόρθωσαν να εκφράσουν έναν από τους «παραποτάμους» του, τον επαναστατικό ρομαντισμό.

Ο τελευταίος δεν είχε γυρισμένη την πλάτη στο μέλλον, ούτε επιχειρούσε να επαναφέρει κάποια «χρυσή εποχή» του παρελθόντος. Αντίθετα, προορισμός του ήταν το μέλλον, με «καύσιμα» τα καλύτερα υλικά του παρελθόντος, όπως οι προσωπικές και ανθρώπινες σχέσεις μιας κοινοτικής ζωής, τις οποίες προς το τέλος της ζωής του αναγνώρισε και ο ίδιος ο Μαρξ στη ρωσική αγροτική κοινότητα (όμπτσινα).

Αυτό που κυρίως εντυπωσιάζει είναι η βαθιά γνώση του Λούκατς για τη λογοτεχνία του 19ου αιώνα και ο συσχετισμός ανάμεσα σ’ αυτήν και στις κοινωνικοοικονομικές εξελίξεις της εποχής. Μιας εποχής κατά την οποία ο καπιταλισμός αντιμάχεται μεν τα υπολείμματα της φεουδαρχίας, αλλά παράλληλα γεννά τα δικά του αδιέξοδα, τα οποία διεκτραγωδούν με αριστοτεχνικό τρόπο οι σπουδαίοι λογοτέχνες και ανατόμοι της κοινωνικής ζωής.

Αυτή η περίοδος μπορεί κάλλιστα να χαρακτηριστεί και ως μια περίοδος πένθους και απώλειας, αλλά παράλληλα και αναζήτησης ενός νέο ιστορικού ορίζοντα για την ανθρωπότητα. Από τη μια χάνεται μια μακραίωνη ιστορία ηρωικών αφηγήσεων, κοινοτήτων, χειρωνακτικής και καλλιτεχνικής δημιουργίας, ενώ από την άλλη ελλοχεύει ο κίνδυνος της αποπροσωποποίησης, της μάζας και των βασάνων στα εργοστάσια-κολαστήρια της εποχής. Μπαίνουν σε αντιπαράθεση ο «παράδεισος» της ζωής δίπλα στη φύση με την «κόλαση» των καπνών από τα φουγάρα της βιομηχανίας.

Οπωσδήποτε, όμως, το πιο ενδιαφέρον μέρος του αφιερώματος είναι τα «φιλοσοφικά γραπτά». Εκεί που ο Λούκατς αναλύει τη σχέση του γερμανικού φασισμού με τον Χέγκελ, τον Σοπενχάουερ και τον Νίτσε. Πρόκειται για κείμενα κατά κύριο λόγο του 1943, τα οποία δείχνουν με τον καλύτερο τρόπο τον «εκλεκτικισμό» του ναζισμού, ο οποίος «αρδεύτηκε» από ποικίλα ιδεολογικά και φιλοσοφικά ρεύματα, δημιουργώντας ένα πρωτότυπο μείγμα ανορθολογισμού, μυστικισμού, τεχνοκρατίας και γραφειοκρατισμού, το οποίο κατέληξε στον εθνικισμό, στον πόλεμο για επέκταση, στον ρατσισμό και, τελικά, στα κρεματόρια.

Οπως λέει ο Λούκατς, «ο Χίτλερ απευθύνει έκκληση στην απογοήτευση και την απελπισία των ευρέων μαζών και ιδιαίτερα στους μικροαστούς στην πόλη και στην ύπαιθρο». Με τον τρόπο αυτό -και επικαλούμενος το «πεπρωμένο της φυλής»- κατέστησε τον γερμανικό λαό συνυπεύθυνο και συνεργό στα μαζικά εγκλήματα που διέπραξε.

Δοκίμιο για τον Νίτσε

Εξαιρετικά σημαντικό είναι και το δοκίμιο για τον Νίτσε, ο οποίος, όπως λέει ο Λούκατς, επηρέασε μια ολόκληρη γενιά νέων διανοουμένων, σπρώχνοντάς τους στην αγκαλιά της αντίδρασης, με αυτό που ο Δανός θαυμαστής του, Georg Brandes, χαρακτήρισε «αριστοκρατικό ριζοσπαστισμό». Σύμφωνα με τον Νίτσε, είναι νόμος της φύσης ότι πρέπει να κυβερνούν οι «άριστοι» -δηλαδή οι άνθρωποι με τη δυνατότερη και ισχυρότερη φύση- και να κυβερνούν χωρίς οίκτο. Θα συνιστούσα συμπληρωματικά στο κείμενο του Λούκατς να διαβάσει ο αναγνώστης και το βιβλίο του Ρίτσαρντ Γουόλιν «Η γοητεία του ανορθολογισμού: το ειδύλλιο της διανόησης με τον φασισμό. Από τον Νίτσε στον μεταμοντερνισμό» (Εκδόσεις Πόλις).

Εάν εξαιρέσει κανείς τις αντιφατικές σχέσεις του Λούκατς με το φαινόμενο του σταλινισμού -τουλάχιστον για μια περίοδο- πρόκειται αναμφίβολα για ένα σημαντικό κριτικό πνεύμα στο πλαίσιο του μαρξισμού, με μεγάλη ευρυμάθεια και ιδιαίτερη συμβολή στην προαγωγή της σκέψης.

Πενήντα χρόνια μετά τον θάνατό του, η Αριστερά εξακολουθεί να έχει ανάγκη πνεύματα σαν αυτό του Λούκατς και μάλιστα σε μια μεταβατική περίοδο, ιδιαίτερα κρίσιμη για την περαιτέρω πορεία της ανθρωπότητας, με τεράστια θεωρητικά και πρακτικά προβλήματα ανοιχτά και ελάχιστες διαθέσιμες απαντήσεις.