Το διαχρονικό βάρος ενός αρχιτέκτονα

Η μετάφραση από τη Σουζάνα Αντωνακάκη της Συζήτησης του Le Corbusier δημοσιεύτηκε το 1971 από τον Παπαζήση και ήταν από χρόνια εξαντλημένη. Η επανέκδοση του βιβλίου από τις ΠΕΚ έρχεται σήμερα να ξαναζωντανέψει μια εποχή και τους ανθρώπους της με τρόπο βαθύτατα συγκινητικό. Η προτροπή της μετάφρασης προς τη Σουζάνα είχε γίνει από τον Δημήτρη Φατούρο, στενό φίλο των Αντωνακάκη, δύο χρόνια πριν. Μπορεί ο Le Corbusier να είχε πεθάνει το 1966, όμως η επίδρασή του ήταν τότε, όπως ακόμα και τώρα, καταλυτική, ίσως μοναδική στα χρονικά της διεθνούς αρχιτεκτονικής ιστορίας.

Η Συζήτηση είχε αρχικά κυκλοφορήσει στη Γαλλία δεκατέσσερα χρόνια ακόμα νωρίτερα, το 1957, απηχώντας ένα κλίμα μαχητικό, κάποτε εριστικό, αλλά πάντα θαρραλέα τολμηρό και ριζοσπαστικό. Είχε εύλογα έτσι γοητεύσει τους σπουδαστές, στους οποίους άλλωστε απευθυνόταν άμεσα – γραμμένη επιπλέον από κάποιον «αυτοδίδακτο», που όχι μόνο δεν θέλησε ποτέ του να σπουδάσει επίσημα την αρχιτεκτονική, αλλά αρνήθηκε πεισματικά οποιαδήποτε πρόσκληση να διδάξει ο ίδιος αργότερα. Ετσι η Συζήτηση δημιουργήθηκε άτυπα, ως ένας έξω από τα καθιερωμένα διδακτικός μονόλογος, χωρίς επίσημη υποστήριξη, χωρίς τυπική σχέση εξάρτησης ανάμεσα σε διδάσκοντα και διδασκόμενους.

Θα αρκούσε άραγε ένα τόσο μικρό-το-δέμας βιβλίο ως επιτομή διδασκαλίας; Ο Le Corbusier γνώριζε πώς να συναρπάσει το ακροατήριό του με μια θαυμαστή ρητορεία που στοχεύει στο κέντρο κάθε ζητήματος. Μικρό παράδειγμα, τα όσα γράφει κλείνοντας καθώς δείχνει το κέλυφος ενός σαλιγκαριού: «Ο κτισμένος όγκος είναι το όστρακο του σαλιγκαριού· το καθεστώς γης είναι ο λαχανόκηπος όπου ο άνθρωπός μας – ο σαλίγκαρος – βρίσκει την τροφή του, υλική και πνευματική. Ο άνθρωπος και το περιβάλλον του.»

Η τελευταία έκδοση της Συζήτησης περιέχει ένα πρόλογο του Δημήτρη Αντωνακάκη και την αρχική (1970) εισαγωγή του Δημήτρη Φατούρου. Ο Αντωνακάκης «δίνει τον λόγο» στον Φατούρο («αγαπημένο δάσκαλο και φίλο») και στη Σουζάνα, που δεν ζει πια. Ζει όμως μια φράση του Κορμπιζιέ που η ίδια είχε «επισημάνει και ξεχωρίσει στο αντίτυπο που χρησιμοποίησε για τη μετάφραση το 1970», την οποία επιλέγει για προμετωπίδα: «Μένει εμείς να δούμε καθαρά σήμερα, να ξαναδούμε μέσα στη βοή των γεγονότων που ξεπερνούν τον ανθρώπινο έλεγχο την κλίμακα, τη μόνη κατάλληλη να σταματήσει το άμετρο, άρα τη δυστυχία». Συνάμα αναφέρεται σε άρθρο της Σουζάνας του 1987 σε αφιέρωμα της σχέσης του Le Corbusier με την Ελλάδα, όπου τον χαρακτήριζε «αγέρωχο πατέρα και δάσκαλο όλων μας, με όλες τις συγκρούσεις και τις προεκτάσεις που περιέχουν οι δύο αυτοί όροι».

Στην εισαγωγή του ο Φατούρος ξεχωρίζει την αρχιτεκτονική ως στάση ζωής ως το κύριο δίδαγμα του Le Corbusier, δηλώνοντας πως μια έκδοση αρχιτεκτονικής δεν είναι «πια μόνο ένα εικονογραφημένο λεύκωμα ή ένα κείμενο-μανιφέστο», και οραματίζεται μια σειρά εκδόσεων αρχιτεκτονικής με έναυσμα αυτή τη μετάφραση, όπου ήταν φανερό πως επιθυμούσε να συμβάλει.

Προτείνοντας στη Σουζάνα τη μετάφραση του βιβλίου το 1969, ο Φατούρος όχι μόνο γνώριζε πολύ καλά τις αδυναμίες, αλλά και τις υποσχέσεις, που έκρυβε η παιδεία τότε (πάντοτε;) στον τόπο μας, αφού ήταν και ο ίδιος μέτοχός της από το 1958 (ως καθηγητής στο ΑΠΘ), αλλά γνώριζε επίσης σε βάθος τη σημασία για την ελληνική αρχιτεκτονική του έργου των Αντωνακάκη, ενώ συνάμα αξιοποιούσε την ιδιαίτερη κλίση της Σουζάνας προς τη γαλλική παιδεία. Δεν θα μπορούσε να βρεθεί καλύτερη συγκυρία.

Με τέτοιους τρόπους αυτό το ελάχιστο σε όγκο αλλά τόσο περιεκτικό βιβλίο θα έφτανε σήμερα σ’ εμάς φορτισμένο από πλήθος αναμνήσεις, ιστορικές και συγκυριακές. Ανακαλεί οδυνηρές μνήμες της αρχιτεκτονικής σκηνής, όπως του διεθνούς διαγωνισμού για το Μέγαρο των Εθνών στη Γενεύη το 1927 ή το κλίμα των άγριων αντιδικιών με τους ακαδημαϊστές στη μεταπολεμική Γαλλία, αλλά ταυτόχρονα κρύβει μέσα του τη σιωπηρή ενθάρρυνση όσων δημιουργούσαν αδέσμευτοι, στο πλαίσιο της αμφισβήτησης του μοντέρνου του ’60. Στην όχι και τόσο μακρινή Ελλάδα του 1971, στην καρδιά της χουντικής Επταετίας, τα ηρωικά σαλπίσματα του Le Corbusier αποκτούσαν έτσι μια ίσως αθέλητα πολιτική διάσταση – ασφαλώς αισθητή στους τότε αρχιτέκτονες, ειδικά στους Αντωνακάκη, που γνωρίζουμε πόσο βασανιστικά έψαχναν να βρουν τον δρόμο τους εκείνα τα χρόνια.