Το τίμημα της προστασίας

Ο βασικός αφηγηματικός κορμός της νουβέλας εκτείνεται την περίοδο από το 1995, όταν ο Θοδωρής βρίσκεται πρωτοετής φοιτητής στη Θεσσαλονίκη, μέχρι το 2004, χρονιά των Ολυμπιακών Αγώνων και τερματικό σημείο στη σχέση των δύο αδερφών. Στη διάρκεια αυτής της δεκαετίας ο Νίκος/Νικηφόρος μπαινοβγαίνει στη ζωή του αδερφού του αναλαμβάνοντας ενίοτε ρόλο κηδεμόνα που φροντίζει ο μικρός να παρακολουθεί τα μαθήματά του στη σχολή και του στέλνει πού και πού κανένα χαρτζιλίκι. Αφηγούμενος τη δεκαετία αυτή ο Θοδωρής σε μεταγενέστερο χρόνο, όταν έχει πλέον μεταναστεύσει στη Γερμανία, αναδιφεί στο οικογενειακό αρχείο και στα παιδικά τους χρόνια, σκάβοντας κάποτε κάτω από την επιφάνεια για να αναδομήσει τις σχέσεις στοργής που κάποτε υπήρχαν ανάμεσα στα μέλη της οικογένειας.

Ο Παπαντώνης στήνει επιδέξια ένα δίκτυο οικογενειακών σχέσεων όπου τον κύριο λόγο έχουν μυστικά και ψέματα και δείχνοντας κάτι που δεν φαίνεται με την πρώτη ματιά: με τίμημα την προστασία, ή την επίφαση της προστασίας, ο Θοδωρής –ακόμα κι όταν ενηλικιώνεται– δεν βλέπει, δεν είναι διατεθειμένος να δει, την αλλαγή που έχει συντελεστεί στο πρόσωπο του αδερφού του.

Αντίστοιχη είναι η στάση της μητέρας που, απορροφημένη από τα δικά της τραύματα, παρατηρεί κι αυτή εκ του μακρόθεν την εξέλιξη μιας τραγωδίας που αισθάνεται εξουθενωμένη να αποτρέψει. Αυτό που μοιάζει να απασχολεί πρωτίστως τον συγγραφέα, εκτός από τη φασιστοποίηση του Νικηφόρου, είναι η αποστασιοποιημένη στάση των μελών της οικογένειας που τον περιβάλλει.

Οταν ο Θοδωρής και η μητέρα του βλέπουν τον Νικηφόρο στις ειδήσεις να φωνάζει το σύνθημα «Ελλάς-Σερβία-Ορθοδοξία» ο Θοδωρής της λέει «δεν έχει όμως άδικο που φωνάζει γι’ αυτά τα πράγματα» κι εκείνη «σηκώνει τους ώμους ενώ κατευθύνεται προς το δωμάτιό της σέρνοντας τα τσόκαρα στο μωσαϊκό» (σ. 88). Η αμήχανη, σχεδόν αδιάφορη θα έλεγε κανείς, αντιμετώπιση της οικογένειας εκτείνεται και στην περίοδο που ο Νικηφόρος εκτίει ποινή φυλάκισης για εγκλήματα πολέμου. Η εγκατάλειψή τους σηματοδοτεί γι’ αυτόν μια επικύρωση της δήθεν προσφοράς και θυσίας του με γνώμονα τη δική τους αχαριστία. Η ηθική τοποθέτηση όλων των προσώπων της νουβέλας παραμένει αμφίσημη.

Η οικονομημένη πρόζα του Παπαντώνη και οι φειδωλοί διάλογοι εξυπηρετούν απόλυτα την εντύπωση της κατεστραμμένης επικοινωνίας ανάμεσα στα πρόσωπα. Παράλληλα, ειδικό ενδιαφέρον παρουσιάζει η χρήση οπτικών τεκμηρίων, όπως φωτογραφίες, βίντεο και δελτία ειδήσεων, η οποία υπογραμμίζει τη διαταραγμένη -από δεύτερο χέρι- εμπλοκή των μελών της οικογένειας στη ζωή και την πορεία του Νικηφόρου, θεματοποιώντας ταυτόχρονα τη διαδικασία ανασύστασης μιας εποχής με τα τεχνολογικά μέσα της εικόνας.

Το ιστορικό πλαίσιο δεν αποτελεί πρόσχημα για να ερευνηθεί η παθογένεια μιας οικογένειας. Η νουβέλα συζητάει με τρόπο ουσιαστικό τις σχέσεις της Ελλάδας με τον γιουγκοσλαβικό εμφύλιο και την εμπλοκή Ελλήνων ακροδεξιών στον σερβικό εθνικισμό, ακολουθώντας το νήμα ιστορικών γεγονότων των Βαλκανίων και της Ανατολικής Ευρώπης που επηρέασαν την Ελλάδα, αλλά δεν έτυχαν ειδικής προσοχής ή συζήτησης στις δεκαετίες που ακολούθησαν, πολύ λιγότερο ως πεζογραφικά θέματα. Το προηγούμενο μυθιστόρημα του Παπαντώνη Ρηχό νερό, σκιές (2019) διαδραματίστηκε στην Ουκρανία τις μέρες της πυρηνικής καταστροφής του Τσερνομπίλ. Κι εκεί, όπως και στην Τελευταία αρκούδα του δάσους, ο συγγραφέας παρατηρεί και ανασυστήνει το ευρύτερο κάδρο της ιστορίας μέσα από τη χαμηλόφωνη ζωή των ηρώων.

Το μυθιστόρημα Ρηχό νερό, σκιές διέπει ένας υπόκωφος λυρισμός ως ποιητική αντιμετώπιση του εσωτερικού κόσμου των προσώπων που βάλλονται από γεγονότα που δεν μπορούν να ελέγξουν. Εδώ ο Παπαντώνης επιστρέφει στην πρωτοπρόσωπη αφήγηση της πρώτης του νουβέλας Καρυότυπος (2014). Υιοθετώντας ένα ύφος πιο κυνικό συγκεντρώνεται στη σκληρότητα της εμπειρίας ενός ανθρώπου που δεν έχει ουσιαστική επίγνωση για το τι του συμβαίνει. Το τέλος της ιστορίας και το τέλος της σχέσης των δύο αδερφών δεν σηματοδοτεί την ουσιαστική γνώση του Θοδωρή για τις πράξεις του Νικηφόρου ή τη συνειδητοποίηση της δικής του εμπλοκής. Επιβεβαιώνει γι’ αυτόν την έλλειψη της προστασίας, μιας προστασίας που υπήρξε πάντα προσχηματική. Ο Θοδωρής δεν επιθυμεί τόσο έναν αδερφό με δημοκρατικές αρχές όσο έναν αδερφό με διαρκή παρουσία στο σπίτι.

Ο Παπαντώνης θίγει εμμέσως αλλά εναργώς ζητήματα που αφορούν μια τελικά εύθραυστη αρρενωπότητα, κριτικάροντας ταυτόχρονα τη θεσμική προσδοκία για τον ρόλο προστάτη που καλούνται να παίξουν στην ελληνική οικογένεια τα αρσενικά της μέλη. Σε αυτήν τη σφιχτοδεμένη, αξιόλογη νουβέλα αυτοί που προστατεύουν τους πιο αδύναμους το κάνουν μέσα από το κανάλι προβληματικών αρχών. Το τοπίο θολώνει –αναπόφευκτα– η επιθυμία για αγάπη και στοργή, που νομιμοποιεί το προβληματικό πλαίσιο δίνοντάς του το ηθικό έρεισμα να υπάρξει.