Οικοκριτικό βλέμμα στη ρωμαϊκή τοπιογραφία

Σε όλους μπορεί να είναι γνώριμες οι παραστάσεις τοπίων ανάμεσα στις μοναδικές τοιχογραφίες που βρέθηκαν σε ανασκαφές στην Ιταλία, σε παραλιακές ρωμαϊκές πόλεις ή εξοχικές ή αγροτικές τοποθεσίες, ένας μεγάλος αριθμός από τις οποίες οφείλουν τη διατήρησή τους σε εκρήξεις του Βεζούβιου, που έθαψαν ολόκληρες πόλεις (Πομπηία, Ηράκλεια).

Το πλήθος των δειγμάτων και η ποικιλία σε τρόπους απεικόνισής τους, η λειτουργική τους ένταξη σε «προγράμματα» εικονογράφησης για μυθικές βίλες της αριστοκρατίας ή εύπορων αστών, οι πιθανοί συμβολισμοί και ο ρόλος τους σε σχέση με πραγματικούς κήπους ή με πραγματικά τοπία έχουν βέβαια προκαλέσει πολλά ερωτήματα κι έχουν απασχολήσει πολλούς ειδικούς.

Εχουν συνάμα αποκρυσταλλωθεί σε διεθνές επίπεδο δογματικές απόψεις και προκαταλήψεις σχετικά με την προέλευση, τη λειτουργία και την ερμηνεία του τοπίου. Κυρίως αμφισβητήθηκε η σύνδεσή του με την αναγεννησιακή άνθηση του κλάδου και ακόμα περισσότερο, με την πιο πρόσφατη εδραίωση της έννοιας του τοπίου. Παράλληλα αγνοήθηκε η σύνδεσή του με την κοινωνία, τις αντιλήψεις και τους οραματισμούς της εποχής, αλλά και με τον άλλο σπουδαίο τομέα πολιτισμικής δραστηριότητας, την αρχιτεκτονική. Ετσι, τεχνητά απομονωμένο από το φυσικό και φιλοσοφικό του πλαίσιο, το υλικό αυτό καταντούσε μια διαδοχή από δυσερμήνευτες παραστάσεις στα χέρια αρχαιολόγων και ιστορικών τέχνης, που το έκριναν από αισθητική πλευρά μόνο.

Ομως τυχαίνει η σημασία αυτών των παραστάσεων να είναι πολύ ευρύτερη, καθώς από τη μια μεριά αποτελούν κλειδί για την κατανόηση της αντίστοιχης (σε μεγάλο ποσοστό χαμένης πια) εικονογραφίας της ελληνιστικής περιόδου, το προφανές πρότυπο των ρωμαϊκών παραδειγμάτων, και από την άλλη, διαφωτίζουν τη σχέση τους με όσα θα ακολουθούσαν στην Αναγέννηση και αργότερα, μετά τον 18ο αιώνα, ώστε να γεννηθούν τελικά οι σύγχρονες αλληλένδετες έννοιες του τοπίου στην τέχνη και του περιβάλλοντος στην επιστήμη, τόσο κρίσιμες στη σύλληψη μιας ενιαίας οικολογικής αντίληψης του κόσμου.

Η κατανόηση του τρόπου αντίληψης του ρωμαϊκού τοπίου δεν ήταν λοιπόν μια καθαρά ιστορική υπόθεση που αφορά το παρελθόν και τη μειονότητα των ειδικών που το μελετούν, ούτε, το χειρότερο, η διερεύνηση του παρελθόντος με σημερινά μεθοδολογικά εργαλεία, αλλά ένα διδακτικό παράδειγμα, αγκυρωμένο στο ιστορικό του υπόβαθρο αλλά με εφαρμογή στο παρόν, ένας τρόπος σύλληψης των μηχανισμών που καθοδηγούν την ανθρώπινη συμπεριφορά, κάθε φορά ενταγμένη μέσα στο ιστορικό γίγνεσθαι, και βρίσκουν διέξοδο έκφρασης μέσα από την τέχνη.

Με το βιβλίο αυτό προτείνεται έτσι ένας ολιστικός τρόπος αντιμετώπισης της αναπαράστασης τοπίων στη ρωμαϊκή τέχνη που για πρώτη φορά αποκαθιστά τις διαρρηγμένες σχέσεις του τοπίου με την κοινωνία και την εποχή, όχι με βάση υποθέσεις και αφηρημένα μοντέλα αλλά με αυστηρά τεκμηριωμένα στοιχεία που προσκομίζονται από την τότε γραμματεία και από την τότε χρήση του χτισμένου και φυσικού περιβάλλοντος, που μαρτυρά πώς έβλεπαν και με ποια εφόδια ανέλυαν τότε τον γύρω τους κόσμο. Μια τέτοια επίπονη εργασία, αν στραφούμε προς την αρχιτεκτονική της συνιστώσα, θα σήμαινε όχι μόνο ποιες παραστάσεις τοποθετούνται σε ποιους χώρους, και τι μαρτυρούν για τη χρήση και διαπερατότητα αυτών των χώρων, αλλά προχωρά βαθύτερα, απαντώντας σε ερωτήματα για τον τρόπο διαβίωσης, τη διάκριση ζωνών διημέρευσης με βάση τον έλεγχο της θερμοκρασίας και τον δροσισμό, τον ρόλο που έπαιζαν οι εσωτερικοί κήποι και τι είδους βλάστηση περιείχαν, τι περίμεναν να δουν τοποθετώντας πλάι σε αφαιρετικές, εξωτικές ή ονειρικές παραστάσεις της φύσης-φύσης, κάποτε κατοικημένες από κτίσματα και ανθρώπους, με πραγματικά φυτά σε δεύτερο πλάνο, που εκπροσωπούν την ίδια αδιαπραγμάτευτη φύση.

Με έναν γενικευμένο τρόπο, τότε, το πολυσύνθετο παράδειγμα του ρωμαϊκού τοπίου που καταφέρνει να «ξεκλειδώσει» πειστικά η Μ. Ζαρμακούπη, προσκομίζοντας μια εξαντλητική τεκμηρίωση και ακολουθώντας τα κριτήρια μιας «οικο-κριτικής» ανάλυσης, βοηθάει να κατανοήσουμε τη σημασία της σημερινής υποχώρησης της έννοιας της «φύσης» και της αντικατάστασής της από το «περιβάλλον», προτείνοντας συνάμα έναν νέο ρόλο στην τέχνη, πέρα από την καθήλωσή της στη μονόπλευρη αισθητική, και στην αρχιτεκτονική, δείχνοντας πώς η λειτουργία μπορεί να δώσει μορφή σε χώρους αλλά την ίδια στιγμή να προσφέρει δυνατότητες προσαρμογής σε νέα δεδομένα.