Παρτίτα της γραφής και της ανάγνωσης

Ο κανόνας είναι, μάλλον, πως όταν ένας συγγραφέας συγκεντρώνει έναν αριθμό ήδη δημοσιευμένων κειμένων του σε έναν τόμο, η ανθολογία συχνά πάσχει από υπερ-ετερογένεια, από έλλειψη αφηγηματικών νημάτων που διατρέχουν το σύνολο των κειμένων, ακόμα ακόμα από μια αίσθηση διεκπεραιωτικότητας.

Οι κανόνες, όμως, δεν είναι παρά το καθρέπτισμα των εξαιρέσεών τους—κι εδώ, το «Τρίτο βιβλίο με τις αντιστίξεις» του πολυγραφότατου Γιάννη Ευσταθιάδη είναι μία (για να χρησιμοποιήσω τα λόγια του) «λαμπερή», «κομψοτεχημένη» εξαίρεση.

Το ανά χείρας βιβλίο, όπως φροντίζει να μας ενημερώσει ο ίδιος ο συγγραφέας στο σύντομο προλογικό του σημείωμα, ολοκληρώνει την προσπάθειά του να συγκεντρωθούν όλα τα «ακροαστικά δοκίμια» που έγραψε και δημοσίευσε στις εφημερίδες «Καθημερινή» και «Βήμα της Κυριακής» σε βάθος περισσότερων από δέκα ετών (α’ και β' μέρος του βιβλίου), καθώς και στο λογοτεχνικό περιοδικό «Το Δέντρο» εν έτει 2006 (γ’ μέρος).

Η επιλογή της λέξης «δοκίμια» χρησιμοποιείται με έμφαση στην «έννοια της απόπειρας» (σ. 7)—όμως τι αποπειράται ο συγγραφέας;

Η απάντηση δεν είναι μονοσήμαντη. Είναι μάλλον εξίσου περίπλοκη με τα πιο πολυφωνικά και σύνθετα μουσικά έργα στα οποία ο Ευσταθιάδης αναφέρεται, και τα οποία υπήρξαν η γενεσιουργός αιτία όλης της τριλογίας των «Αντιστίξεων» (και φυσικά και κάθε κειμένου ξεχωριστά κατά την πρώτη του δημοσίευση).

Το επίκεντρο των κειμένων ποικίλλει, οι αφορμές δεν είναι πάντα μουσικές στη ρίζα τους, υπάρχει δε μέχρι κι εκείνο το αδημοσίευτο κείμενο (λόγω τυπογραφικών περιορισμών, μας πληροφορεί ο συγγραφέας) που σχολιάζει με συνεχείς αντιμεταθέσεις λέξεων τον ερχομό του συνθέτη Φιλίπ Γκλας στην Αθήνα.

Σε κάθε περίπτωση πάντως ο λόγος του Ευσταθιάδη είναι μουσική—είναι δηλαδή το είδος εκείνο της αλληλουχίας των λέξεων που οφείλει κανείς να διαβάζει δυνατά στον εαυτό του. Και είναι εξίσου καταφανές από τα γραφόμενα των «Αντιστίξεων» πως η βαθιά συναισθηματική εμπλοκή του συγγραφέα με τη μουσική—περισσότερο κι από τη μουσική του παιδεία—τον οδηγεί αβίαστα σε δημιουργικούς συνειρμούς, σε απρόσεμνους παραλληλισμούς, σε διαδρόμους της μνήμης που βουίζουν μελωδικά σκέρτσα, φούγκες, άριες και βαλς για τέσσερα χέρια (αφού ο Ευσταθιάδης αντιμετωπίζει την καταβύθιση στη μνήμη ως συλλογική υπόθεση στην οποία επιχειρεί να εμπλέξει και τον αναγνώστη).

Εξαίρεση στα ανωτέρω αποτελούν τα τρία κείμενα-ανταποκρίσεις από τα βρετανικά Gramophone Awards (σ. 89-98), όπου ο λόγος γίνεται πιο υποτονικός και οι περιγραφές ενέχουν μάλλον κάτι από τη δυσθυμία του ίδιου του Ευσταθιάδη για το θέαμα των εκδηλώσεων.

Ιδιαίτερης μνείας χρήζουν, σύμφωνα με αυτήν εδώ την ανάγνωση, τα «Ηχηρή ποίηση», «Χοροί της ψυχής», «Ακρόαση χωρίς νόρμα» και «Επιστολή ασθενούντος», και για το πώς η περσόνα του αφηγητή αφομοιώνεται οργανικά στην αφήγηση.

Τέλος, τα δύο «Μουσικά οδοιπορικά» σε Ζαλτσμπούργκ και Εδιμβούργο, με τα οποία κλείνει το β' μέρος του βιβλίου—πριν το όμορφο «Βιβλία και βιβλιαράκια με το οποίο ολοκληρώνεται το βιβλίο—είναι ιδιαιτέρως ξεχωριστά.

Ο αφηγητής κινείται από εκδήλωση σε εκδήλωση, από μνημείο σε μνημείο, από πόλη σε πόλη, μα κυρίως μέσα στον χρόνο, μπρος-πίσω, με έναν τρόπο που κάθε αναφορά στη μουσική γίνεται τοπίο και κάθε περιγραφή χώρου αναδύει μια μελωδικότητα.

Κι αν, τέλος τέλος, αναρωτηθούμε αν η «δοκιμιακή» πρόζα του Γιάννη Ευσταθιάδη είναι λογοτεχνία ή απλά (;) εξαιρετική δημοσιογραφία/χρονογραφία, νομίζω πως αδικούμε την ίδια την απόλαυση που προσφέρει η ανάγνωση των «Αντιστίξεων».

Εν κατακλείδι, με την έκδοση αυτή, όσοι από εμάς—από σύμπτωση ή από άγνοια—δεν είχαμε καταφέρει να διαβάσουμε αυτά τα κείμενα στις εφημερίδες όπου πρωτοδημοσιεύθηκαν, μπορούμε πια να τα βρούμε συγκεντρωμένα, να τα διατρέξουμε τόσο σαν μια ρετροσπεκτίβα της εποχής κατά την οποία γράφτηκαν όσο και σαν μια ελεγεία για τη διαχρονία της υψηλής μουσικής δημιουργίας.

Οπως άλλωστε έχουν σημειώσει κι άλλοι, ο λόγος του Ευσταθιάδη έχει μια εγγενή μουσικότητα και μια ζηλευτή γλωσσική κομψότητα που συχνά υπερσκελίζουν την ίδια τη μουσικότητα και την κομψότητα των ακροαμάτων που περιγράφουν.

Και για να χρησιμοποιήσω μια ακόμα φράση του ίδιου του βιβλίου: «Εν προκειμένω, φαίνεται πως ο απόηχος είναι πιο σημαντικός από τον ήχο» (σ. 57).