Vae victis

Μ’ αυτό το σπονδυλωτό μυθιστόρημα ο Νίκος Μάντης διανοίγεται στο θεματικό πεδίο της τρέχουσας ελληνικής κρίσης, παρουσιάζοντας οκτώ στενότερα συνδεδεμένες ιστορίες, που επιχειρούν να χαρτογραφήσουν την ελληνική κοινωνία στο πιο ζοφερό της βάθος.

Για να το πετύχει αυτό, ο πεζογράφος επιστρατεύει τις αδιαμφισβήτητες αφηγηματικές του δυνατότητες και καταφέρνει να δημιουργήσει μια τοξική ατμόσφαιρα που διαχέεται σε όλα τα μέρη του βιβλίου, ανεξάρτητα από τις επιμέρους υφολογικές επιλογές που διαφοροποιούνται ευνόητα από κεφάλαιο σε κεφάλαιο.

Πέρα από τις σχέσεις μεταξύ των αφηγητών και πρωταγωνιστών των διαφόρων ιστοριών, το μυθιστόρημα διαπερνά μια σειρά από άξονες ή μοτίβα: η παραβατικότητα, που παρουσιάζεται ως κανόνας, η βία γενικότερα, και ειδικότερα η σεξουαλική βία (που δεν λείπει από σχεδόν καμία ιστορία, είτε ως καθαυτό βία είτε ως συμπύκνωση εξουσιαστικών σχέσεων), η αλληλεπίδραση μεταξύ του περιθωρίου και της κοινωνικής «κανονικότητας» (σε βαθμό ώστε να διαφαίνεται η διάχυση της περιθωριακής κουλτούρας σε όλη την κοινωνία) και ο τρόπος με τον οποίο οι περιθωριακές συμπεριφορές αποκτούν πολιτικά χαρακτηριστικά μέσα στο κρισιακό περιβάλλον.

Το βιβλίο χωρίζεται σε τρία μέρη. Στο πρώτο («Ραφές»), παρουσιάζονται έξι ιστορίες που λίγο-πολύ διαδραματίζονται στη σημερινή συγκυρία, ενώ στα υπόλοιπα δύο («Βιβλίο εισερχομένων» και «Μεζονέτα») τα αφηγούμενα λαμβάνουν χώρα στο παρελθόν και σε ένα απροσδιόριστο αλλά πάντως κοντινό μέλλον αντίστοιχα.

Το μυθιστόρημα ανοίγει με τον εσωτερικό μονόλογο (δοσμένο ευφυώς σε δεύτερο πρόσωπο) ενός εξαρτημένου από την ηρωίνη, περιθωριακού χαρακτήρα (όπου και παρουσιάζονται οι πολιτικές μεταμορφώσεις της περιθωριακότητας σε καιρό κρίσης) και συνεχίζεται με την ιστορία μιας γυναίκας που εξακολουθεί, κρυφά από τον γιο της και τη νύφη της, να επισκέπτεται το γεννημένο ως «τέρας» και θνησιγενές εγγόνι της σε κάποιο άσυλο.

Στην τρίτη ιστορία, αφηγητής είναι ένας δαιμόνιος Πακιστανός που πρώτα προσεταιρίζεται και στη συνέχεια εξοντώνει τον γόνο μιας παρηκμασμένης αστικής οικογένειας. Η αφήγηση εδώ γίνεται πιο γλαφυρή, αποδίδοντας το σφρίγος και τη φιλοδοξία του πρωταγωνιστή, σε αντιπαραβολή προς τη νωθρότητα και την παραίτηση που χαρακτηρίζει το τέκνο της ελληνικής μεσοαστικής τάξης, ενώ στις «Γριές» η ίδια γλαφυρότητα χρησιμοποιείται για να περιγραφεί η διάψευση ενός ονείρου για κοινωνική άνοδο και μαζί η κατάρρευση ενός γάμου.

Η εμμονή που καταλαμβάνει τον Αλέξη και την Αντα σχετικά με την ασφαλέστερη τοποθέτηση των χρημάτων τους, η γέννηση του θνησιγενούς παιδιού τους και η εισβολή ενός διαρρήκτη στο σπίτι τους μαζί με την (ανομολόγητη) σεξουαλική κακοποίηση της Αντας αποτελούν στάδια αυτής της κατάρρευσης. Η συνάντηση του Αλέξη με τον βιαστή της γυναίκας του σε μια συνάθροιση μελών ακροδεξιάς οργάνωσης και η συνειδητοποίηση της αδυναμίας του να αναμετρηθεί μαζί του αποτελούν την έξοχη κορύφωση αυτής της ιστορίας.

Το πρώτο μέρος κλείνει με δύο ακόμα ιστορίες: Το «Καρδιά, ρε» είναι η ιστορία ενός διευθυντικού στελέχους υπουργείου που διώκεται για υποθέσεις διαφθοράς και συνυπάρχει στο ίδιο κελί με τον υπέργηρο βασανιστή του επί χούντας.

Εδώ ο Μάντης δεν φοβάται να αναμετρηθεί με ένα θέμα που φέρει έντονα επικαιρικά στοιχεία και επιτυγχάνει να προστατεύσει την αφήγησή του από τα «ειδησεογραφικά» στερεότυπα, δημιουργώντας έναν πειστικό ανθρώπινο χαρακτήρα. Και σε αυτή την ιστορία η ήττα και η παραίτηση εικονογραφούνται με μια σκηνή σεξουαλικής βίας που διαδραματίζεται στο τέλος, γραμμένη επίσης εύστοχα σε δευτεροπρόσωπη αφήγηση.

Το πρώτο μέρος κλείνει με το «Καραβάνι», που αποτελεί θραύσματα διαλόγων δύο περιθωριακών νέων που θέλουν να φύγουν από την Ελλάδα, ενώ το δεύτερο μέρος του βιβλίου, το «Βιβλίο εισερχομένων», λαμβάνει χώρα κατά κύριο λόγο στις αρχές της δεκαετίας του ’80, αμέσως μετά την επικράτηση του ΠΑΣΟΚ (αν και κόμματα και πρόσωπα δεν κατονομάζονται). Και εδώ το σεξ, κυρίως ως σύμβολο της ευφορίας της εποχής και ως μέσο εξαργύρωσης της εξουσίας, διαδραματίζει πρωτεύοντα ρόλο, σε μια παρωδία που, αν και αναμφισβήτητα καλογραμμένη και κατά τόπους εύστοχη, σε πολλά σημεία υποκύπτει σε ευκολίες και γίνεται προφανής.

Στο τρίτο μέρος του βιβλίου, μεταφερόμαστε σε ένα κοντινό παρόν, μετά την επίσημη χρεοκοπία της Ελλάδας και τις ταραχές που έχουν ακολουθήσει. Η Δήμητρα είναι η αδερφή του αφηγητή της πρώτης ιστορίας του βιβλίου και επιστρέφει για να δουλέψει ως οικιακή βοηθός στο σπίτι όπου είχε εργαστεί η μητέρα της, προκειμένου να εκδικηθεί τον θάνατο του αδερφού της.

Στη συγκινητική κορύφωση της ιστορίας και του βιβλίου, αποδεικνύεται ότι η Δήμητρα δεν διαθέτει τα απαραίτητα αποθέματα μίσους για να εκτελέσει το φονικό σχέδιό της – κι έτσι διαρρηγνύεται ο κύκλος της βίας στην οποία είναι παραδομένη η χώρα κατά τη μελλοντική εκείνη περίοδο.

Συνολικά, με το σπονδυλωτό αυτό μυθιστόρημα (έχει ήδη παρατηρηθεί από την κριτική η επιτυχημένη αντιστοιχία της τεχνικής και της φόρμας του βιβλίου προς το περιεχόμενό του), ο Μάντης καταφέρνει να δώσει ιστορίες άρτιες και ολοκληρωμένες και να μιλήσει για την κρίση κυρίως ως διανοητικό κλίμα: φόβος, παραίτηση, βία και ανάδυση σκοτεινών ενστίκτων – όλα αυτά παράγουν ένα μείγμα που δηλητηριάζει τη ζωή των ηρώων του και τους μετατρέπει σε ηττημένους όχι απλά μιας κρίσης, αλλά ενός «πολέμου», αφού τέτοιας έκτασης είναι οι ταπεινώσεις, η βία και η λαφυραγώγηση που υφίστανται.

Απαλλαγμένο από τις παιδικές ασθένειες της λογοτεχνίας της κρίσης, το μυθιστόρημα του Μάντη αποτελεί σαφώς ένα από τα σημαντικότερα βιβλία που έχουν γραφτεί για την ελληνική κρίση.