«Ποιητής ζωντανός, αληθινός»

Λίγο πριν από τη σαρωτική εμφάνιση της γενιάς του ’30 στα γράμματά μας, κυρίως τέσσερις ήταν οι ποιητές του αθηναϊκού κέντρου τους οποίους παρακολουθούσε με προσοχή το ελληνικό αναγνωστικό κοινό: ο «πατριάρχης» Κωστής Παλαμάς, από τον οποίο ωστόσο δεν αναμένονταν πλέον νέα πράγματα, και οι τρεις συνομήλικοι δημιουργοί (γεννημένοι μεταξύ 1883 και 1884): ο Κώστας Βάρναλης, ο Νίκος Καζαντζάκης και ο Αγγελος Σικελιανός. Η περίπτωση του Βάρναλη είναι οπωσδήποτε η πιο παράδοξη εκ των τριών: ο Σικελιανός επρόκειτο πράγματι να γράψει τις επόμενες δύο δεκαετίες ορισμένα από τα σημαντικότερα ποιήματά του· ο Καζαντζάκης θα κατασταλάξει τελικά στον πεζό λόγο· ο Βάρναλης όμως, αν και θα ζήσει περίπου είκοσι χρόνια περισσότερο από τους άλλους δύο, δεν επρόκειτο να ξαναδώσει παρά ελάχιστα καλά ποιήματα. Γεγονός στ’ αλήθεια παράδοξο (αν και, όπως θα δούμε, όχι εντελώς ανεξήγητο), μια και αναφερόμαστε σε έναν ποιητή που έχει προικίσει τη γλώσσα μας με τουλάχιστον δέκα αριστουργηματικά ποιητικά δημιουργήματα.

Ο επιβλητικός τόμος των εκδόσεων Κέδρος, που επιγράφεται «Απαντα τα ποιητικά 1904-1975» και περιλαμβάνει τα οκτώ βιβλία ποίησης του Κώστα Βάρναλη, ξαναφέρνει σήμερα τον ποιητή στην επικαιρότητα και τον συστήνει, όπως του αξίζει, σε μια νέα γενιά αναγνωστών, η οποία κατατάσσοντάς τον ίσως στους ξεπερασμένους από τον χρόνο και την πραγματικότητα ορθόδοξους αριστερούς δημιουργούς δεν είχε ποτέ προσεγγίσει συστηματικά το πολύμορφο πεζογραφικό και ποιητικό του έργο. Για να ανακαλύψει πως ο Βάρναλης μπορεί να είναι ποιητικά παραδοσιακός αλλά δεν είναι ξεπερασμένος και επίσης πως δεν είναι μόνο αριστερός ή, έστω, δεν ήταν πάντα αριστερός. Ας θυμηθούμε φέρ’ ειπείν το χαρακτηριστικό ποίημα του Θωμά Γκόρπα: «Θέλω να γράψω για τους προοδευτικούς διανοούμενους / μα το μυαλό μου ταξιδεύει σε παμπάλαια / χρόνια πριν απ’ το ’20 όταν ο Βάρναλης / ήταν ωραίος μπεκρής τραμπούκος και βασιλόφρονας…».

Σε τρεις περιόδους διακρίνεται συνήθως από τους μελετητές η ποιητική δημιουργία του Βάρναλη. Η πρώτη περίοδος περιλαμβάνει τις ποιητικές συλλογές «Πυθμένες» (1904) και «Κηρήθρες» (1905), καθώς και ποικίλα άλλα ποιήματα, ορισμένα από τα οποία τα συμπεριέλαβε ο ίδιος ο ποιητής σε μια ανθολόγηση ποιημάτων του που εξέδωσε το 1956, ενώ άλλα παραμένουν ώς σήμερα (αδίκως και αδικαιολογήτως) εκτός βιβλίου. Πρόκειται για ποιήματα που με τολμηρή διάθεση και έκφραση δοξάζουν τις ηδονές του σώματος, την ελληνική αρχαιότητα, τη φύση και τη γήινη ομορφιά. Το 1919 ο Βάρναλης θα εκδώσει ένα διαφορετικό ποίημα: τον μεγαλόπνοο «Προσκυνητή», στον οποίο με σικελιανική διάθεση υμνεί την προαιώνια Ελλάδα και το ίδιο του το ποιητικό εγώ, μη διστάζοντας να ταυτίσει τα δύο αυτά: «Εγώ ήμουν όλοι εσείς, εγώ ’μουν η άχνα / που από της μάζας έβγαινε τα σπλάχνα».

Με την εξαίρεση ωστόσο λίγων μόνο ποιημάτων, ο Βάρναλης σιωπηρώς θα αποκηρύξει και τα τρία αυτά ποιητικά βιβλία (τους «Πυθμένες» εξάλλου δεν τους εξέδωσε ο ίδιος ποτέ – είχε στείλει το χειρόγραφό τους στον Παλαμά και εκδόθηκαν πρώτη φορά σε βιβλίο το 1985). Γιατί ο ποιητής έχει πλέον συναντηθεί και ασπαστεί τον μαρξισμό και τη σοσιαλιστική ιδεολογία και στο εξής δεν θα αποκλίνει από αυτήν ούτε κατ’ ελάχιστον: «Είπα: “Ξεφορτώσου / τον παλιό εαυτό σου / και ξαναγεννήσου / να ’σαι, όπως δεν ήσου”!». Υπό το φως αυτής της ιδεολογίας θα γράψει ο Βάρναλης, τη δεκαετία του 1920, τα δύο σημαντικότερα ποιητικά του βιβλία, τις συνθέσεις «Το φως που καίει» και «Σκλάβοι πολιορκημένοι». Ποίηση κοινωνική και επαναστατική, με τολμηρή χρήση συμβολικών μορφών όπως του Προμηθέα και του Ιησού, του Ιούδα και της Παναγίας, ποίηση άλλοτε σατιρική και άλλοτε, ή και ταυτόχρονα, λυρική, με θεατρική κάποτε μορφή και ενδιάμεσα αφηγηματικά συνδετικά κείμενα, ποίηση έντονα αισθησιακή και γήινη, μουσική και δραματική, αντιπολεμική και φιλοσοφική. Σε αυτά τα δύο βιβλία περιέχονται ορισμένα από τα ωραιότερα νεοελληνικά ποιήματα του εικοστού αιώνα: οι δύο «Πρόλογοι», ο «Χορός των Ωκεανίδων», «Η μάνα του Χριστού», «Η Μαγδαληνή», «Οι πόνοι της Παναγιάς», «Η αγωνία του Ιούδα».

Τα επόμενα σαράντα χρόνια που επρόκειτο να ζήσει ο ποιητής, ώς το 1974, έγραψε πολύ λίγα ποιήματα, ευθέως πολιτικά και συχνά αφελώς σατιρικά τα περισσότερα, ποιήματα που τους λείπει η έμπνευση και η ζωντάνια, τα οποία περιλαμβάνονται στην ποιητική συλλογή «Ελεύθερος κόσμος» και στη μεταθανάτια «Οργή λαού». Ο Βάρναλης δεν κατάφερε, ενδεχομένως, να ξαναδώσει ποιητικό έργο αντίστοιχο εκείνου της δημιουργικής του δεκαετίας του 1920, γιατί δεν μπόρεσε (ή δεν θέλησε) να συνδέσει την επαναστατική του πολιτική ιδεολογία με τους νέους ποιητικούς τρόπους της πρωτοπορίας. Το συνολικό του ωστόσο έργο, ποιητικό και πεζογραφικό, τα μεγάλα του κυριότατα ποιήματα που αναφέραμε μαζί με λίγα ακόμη, όπως ο «Ορέστης», «Οι μοιραίοι», «Το πέρασμά σου», τοποθετούν τον Βάρναλη μεταξύ των σημαντικότερων νεοελλήνων συγγραφέων που δεν θα πάψει να διαβάζεται όσο γράφεται και διαβάζεται ποίηση στα ελληνικά.