Οι ανησυχίες του συγγραφέα

Αν ο συγγραφέας μπορέσει να κάνει τον αναγνώστη, ο οποίος διαβάζει μια ιστορία με συγκεκριμένο ορίζοντα πρόσληψης, να διακρίνει τα δεύτερα και τα τρίτα επίπεδα της γραφής, τότε έχει ήδη πετύχει πολλά. Κι αυτό είναι από τις βασικές αρετές της καλής τέχνης, αφού ναι μεν παρουσιάζει τον κόσμο σε έναν φαινομενικά εύληπτο καμβά, πάνω του όμως καταφέρνει να δείξει και την άλλη όψη του κόσμου.

Και η Λίλα Κονομάρα οδηγεί σε μια τέτοια διπλή ανάγνωση, στη μικρή φόρμα του διηγήματος, που -νομίζω- της ταιριάζει καλύτερα.

Ας πάρουμε για παράδειγμα τα δύο πρώτα διηγήματα, που σίγουρα είναι διαφορετικά μεταξύ τους, αλλά ταυτόχρονα διακρίνονται από παρόμοια δι-φυΐα. Στην «Εποποιία» περιγράφονται οι ηρωικές πράξεις των Ελλήνων από την αρχαιότητα έως την Επανάσταση του ’21 και τη δεκαετία του ’40. Κι όλα αυτά σε ένα είδος κυλιόμενου παστίς που ξεκινά με τη μίμηση των δημηγοριών του Θουκυδίδη και των λόγων των αρχαίων ρητόρων, όπως του Ισοκράτη, και συνεχίζεται με τον λαϊκότροπο λόγο των απομνημονευμάτων του ’21 και των μαρτυριών του Εμφυλίου.

Η επιφάνεια λοιπόν μιλάει για εθνική εποποιία, αλλά τελικά η ελληνική ιστορία στιγματίζεται εν πολλοίς από μια σειρά εμφύλιων διαμαχών, κατ’ αρχάς με τα λόγια και στη συνέχεια με τα όπλα, τόσο μέσα στην Επανάσταση όσο και μετά την αποχώρηση των Γερμανών. Η ειρωνεία είναι εμφανής.

Κι αντίστοιχα «Στους Αντίποδες» ο αναγνώστης συναντά πάλι ένα δεύτερο επίπεδο, αφού η αναζήτηση μιας φευγαλέας γυναίκας, μιας άλλης Ελένης, που είναι μαζί ο καλοκαιρινός έρωτας κι «ένα αδειανό πουκάμισο», μπλέκεται με τις αναζητήσεις του συγγραφέα που δεν ξέρει αν αυτά που γράφει τα έζησε ή τα φαντάστηκε.

Σε πολλά λοιπόν διηγήματα από τις «Ανησυχίες του γεωμέτρη» ανιχνεύουμε τις ανησυχίες του συγγραφέα, ο οποίος άλλοτε χρησιμοποιεί το ιστορικό υλικό κατά βούληση, για να το ιδεολογικοποιήσει, κι άλλοτε αξιοποιεί τους θρύλους του λαού, για να εμβάλει σ’ αυτούς κρυμμένες αλήθειες.

Στην «Πελαγονία» λ.χ. το χτίσιμο του ορεινού μονοπατιού συνδέεται με παραμύθια για στοιχειά, με θρύλους για θυσιασμένες γυναίκες πρωτομαστόρων, με μετανιωμένες νεανικές αμαρτίες, αφηγήσεις που κανείς δεν ξέρει αν είναι αλήθειες, λαϊκά φαντασιοκοπήματα ή συγγραφικές επινοήσεις. Ετσι, η Κονομάρα στήνει παιχνίδια στον εαυτό της και στον αναγνώστη, αφού διατρυπά τα στεγανά μεταξύ μυθοπλασίας και πραγματικότητας.

Αλλοτε πάλι, όπως στο ομώνυμο της συλλογής διήγημα, παρουσιάζεται ο δημιουργός σαν αρχιτέκτονας που χαράσσει, σχεδιάζει, δομεί, καινοτομεί, οριοθετεί ευθείες γραμμές κι απότομες γωνίες. Οι αμφίσημες λέξεις, όπως αρμονία και σχέδιο, σύνολο και μέρη, συμμετρία και ασυμμετρία κ.λπ., παραπέμπουν τόσο στον υπεύθυνο για τη σχεδίαση ενός κτιρίου όσο και στον συγγραφέα που χτίζει νέους κόσμους με την ίδια λογική. Κι όσο κι αν η δομή παίζει σημαντικό ρόλο, όλο και κάτι ξεφεύγει, «κάτι που διαρκώς ξεγλιστρά, μετατοπίζοντας το νόημα».

Συγγραφέας όμως είναι και ο Ορφέας που περιηγείται στον Κάτω Κόσμο και δίνει με τον λόγο του σάρκα και οστά, δίνει δηλαδή ζωή, ακόμα και στους νεκρούς («Του κάτω κόσμου»). Οι πεθαμένοι υπάρχουν μόνον όταν κάποιος τους δώσει ζωή με τη γλώσσα, τους βάλει μέσα στις ιστορίες του κι αφήσει το ίχνος τους στο μέλλον. Αυτός φυσικά είναι ο λογοτέχνης που απαθανατίζει ό,τι χάνεται, χτίζει γέφυρες με την αιωνιότητα και διασώζει από τη φθορά ό,τι περνά τον Αχέροντα για το απόλυτο επέκεινα.

Η Λ. Κονομάρα, στις καλές της στιγμές, που θυμίζουν το «Μακάο» (Πόλις 2002), συναρμόζει σφριγηλή αλλά και λαγαρή γλώσσα με πρωτεϊκή αφήγηση που ελίσσεται και περνά ομαλά από το πραγματικό στο φανταστικό και τανάπαλιν. Με οδηγό αυτή την αυτοαναφορικότητα, σκιαγραφείται ο συγγραφέας που χρησιμοποιεί τα υλικά του, για να δείξει πόση φαντασία χωράει στον ρεαλισμό κι έτσι να προεκτείνει τη ματιά του αναγνώστη σε χώρους, τους οποίους ειδάλλως ο τελευταίος θα θεωρούσε θρύλο και ψευδαίσθηση.

Σ’ αυτά τα υλικά πρέπει να συμπεριλάβουμε τη διακειμενικότητα, η οποία σαν γούρνα συλλέγει λόγια άλλων, μύθους και ιστορίες, απόηχους άλλων εποχών, οι οποίοι κανείς δεν ξέρει αν πρόκειται για αποκυήματα της φαντασίας ή βαθιά παραλλαγμένες αλήθειες. Από τους αρχαίους συγγραφείς μέχρι το «Γεφύρι της Αρτας» κι από την «Ελένη» του Σεφέρη μέχρι τον Ορφέα και τη μυθολογία του, τα ποτάμια της τέχνης είναι αστείρευτα.

Η διπλή ανάγνωση πείθει για τη συγγραφική ικανότητα να χτίζει πολυώροφα κτίσματα.