Η συνέπεια του ελληνικού Εμφυλίου

Ο Δημήτρης Πετσετίδης είναι ένας από τους συνεπέστερους διηγηματογράφους της νεοελληνικής λογοτεχνίας. Μαθηματικός και σκιτσογράφος, παθιασμένος σκακιστής, όλες ιδιότητες που περνάνε στο έργο του, έχει διαμορφώσει ένα ύφος προσωπικό και αναγνωρίσιμο. Η θεματογραφία του εστιάζει στον τρόπο που επέδρασαν οι εμφύλιες συγκρούσεις στα μικρά χωριά της Πελοποννήσου, στο παρελθόν που βρίσκεται κρυμμένο κάτω από την επιφανειακή μεταπολεμική ευημερία, στους επαρχιώτες φοιτητές που κάνουν τα πρώτα τους βήματα στην Αθήνα. Κάποια σπάνια διηγήματα ξεφεύγουν και ασχολούνται με τη σύγχρονη κοινωνία, τη ζωή και τον έρωτα. Ιστορίες όχι απαραίτητα αυτοβιογραφικές αλλά από τον οικείο κόσμο του συγγραφέα τον οποίο περιγράφει λιτά, ειρωνικά, ενίοτε με χρήση της φαντασίας, υποσκάπτοντας θεσμούς και κατεστημένες δομές. Το 2011 η Ακαδημία Αθηνών τον τίμησε με το βραβείο Ουράνη για το σύνολο του έργου του.

Το «Επί τέσσερα» που κυκλοφόρησε το περασμένο φθινόπωρο αποτελεί συνέχεια της γνώριμης θεματικής του. Στην πλειονότητά τους τα διηγήματα εστιάζουν στην εμπειρία της Κατοχής και του Εμφυλίου στη νότια Πελοπόννησο: στη βία μεταξύ των Ελλήνων, τη διχαστική επίδραση της σύγκρουσης στις κοινότητες και στη ζωή των πρωταγωνιστών όταν ο πυρετός του πολέμου φεύγει. Η εποχή φιλτράρεται συχνά μέσα από τα μάτια παιδιών ― όπως ήταν ο συγγραφέας τότε. Αποτυπώνεται η προσωπική μνήμη των αμάχων που δέχονται τα απόνερα της σύγκρουσης. Ο Πετσετίδης καταγράφει μια κοινωνία συνολικά θυματοποιημένη χωρίς να δηλώνεται ξεκάθαρα η αιτία που οδηγεί τους θύτες στις πράξεις τους.

Αποφεύγει να μπει στην πολιτική διάσταση της σύγκρουσης και να επιλέξει δίκαιους και άδικους μεταξύ αντιστασιακών και συνεργατών των Γερμανών. Θέμα του περισσότερο είναι η ρήξη της κανονικότητας που φέρνει ο πόλεμος. Κεντρικό ρόλο έχει ο χώρος. Ο συγγραφέας μένει προσηλωμένος στην περιοχή του, της οποίας καταγράφει το χρονικό με κείμενα που πολλές φορές διασταυρώνονται μεταξύ τους προσφέροντας την ευκαιρία να δούμε τη συνέχεια της περιπέτειας των ηρώων από το ένα στο άλλο.

Οταν ξεφεύγει από τη δεκαετία του ’40 ο Πετσετίδης δείχνει να μην αισθάνεται εξίσου άνετα. Χωρίς την ένταση που κουβαλά το εμφύλιο τραύμα, τα υπόλοιπα διηγήματα δεν κινητοποιούν εξίσου τον αναγνώστη. Η ενασχόληση με την εποχή της σύγκρουσης του έχει δώσει διαχρονικά την ευκαιρία να φτάσει σε κορυφώσεις του έργου του με σύντομα, συγκλονιστικά πεζά, όπως: ο «Μητροκτόνος» και οι «Συνοπτικές διαδικασίες» (από προγενέστερες συλλογές του).

Εκκινώντας από το έργο του Πετσετίδη δίνεται η ευκαιρία να επαναδιατυπωθεί μια γενικότερη υπόθεση: το πολλαπλό τραύμα που προκάλεσε ο Εμφύλιος ενέπνευσε ορισμένα από τα σημαντικότερα κείμενα της νεοελληνικής πεζογραφίας. Ταυτόχρονα όμως αυτή η εστίαση σημαίνει ότι απουσιάζουν ανάλογοι τρόποι αναπαράστασης του πρόσφατου παρελθόντος και παρόντος. Ισως έτσι να εξηγείται και η συνεχιζόμενη ενασχόληση νεότερων και νεότατων συγγραφέων με το εμφύλιο δράμα. Πέρα από τη συγκίνηση που προκαλεί ένας πόλεμος όπου αδερφός σκοτώνει αδερφό, μυθιστορήματα όπως οι «Ακυβέρνητες πολιτείες» και το «Κιβώτιο» υπήρξαν κομβικά στη διαμόρφωσή τους ως συγγραφέων. Ετσι ο Εμφύλιος, και συνολικά η δεκαετία του ’40, συνεχίζει από γενιά σε γενιά να είναι ένα από τα κυρίαρχα θέματα της μεταπολεμικής πεζογραφίας.

Μπορούμε λοιπόν να δούμε τον Πετσετίδη ως τμήμα ενός πλέγματος αξιόλογων διηγηματογράφων που όρισαν το νεοελληνικό διήγημα μεταπολεμικά. Μοιράζεται τον ίδιο γεωγραφικό χώρο, τις ίδιες εμπειρίες σύγκρουσης με τον Βαλτινό και τον Παπαδημητρακόπουλο. Δείχνει όμοια αγάπη με τον Μηλιώνη για το τοπικό και μαρτυρεί τη ρήξη της κοινότητας εξαιτίας της βίας.

Το χιούμορ και η ειρωνεία διαπερνούν τον λόγο του όπως και στον Σκαμπαρδώνη, ενώ του είναι οικεία η αναζήτηση ως προς την ηθική της Αριστεράς που βλέπουμε παρούσα στη Νίκη Τρουλινού. Περνώντας στους αρκετά νεότερους, μπορούμε να βρούμε στο έργο του Πετσετίδη τον προπομπό για τη μείξη ηθογραφίας και υπερρεαλισμού που υμνήθηκε στον Παλαβό. Χωρίς να είναι δυνατό να αποτιμήσουμε ακόμα τη θέση του στη νεοελληνική λογοτεχνία, το έργο του αποτελεί κλειδί για να κατανοήσουμε σημαντικές όψεις της.