Ποιητής σε ζοφερούς καιρούς

Ο Μπέρτολτ Μπρεχτ κατόρθωσε κάτι που κανείς άλλος συγκαιρινός του ποιητής δεν το έχει καταφέρει – όχι στον ίδιο βαθμό τουλάχιστον. Στην κούρσα της ποιητικής αθανασίας πόνταρε όλο το έργο του στα δύο πιο λάθος άλογα, την επικαιρότητα και την κομμουνιστική ορθοδοξία, και βγήκε κερδισμένος. Δεν βγήκε βέβαια αλώβητος, κανείς δεν βγαίνει, μα βγήκε κερδισμένος.

Τι είναι αυτό που διασώζει από τη λήθη το έργο του μεγάλου Γερμανού συγγραφέα δεν είναι, νομίζω, δύσκολο να το διακρίνει ο προσεκτικός αναγνώστης: είναι η ισχυρή του γείωση, η σύνδεση κάθε στίχου του με την πραγματικότητα και η βαθιά ανθρωπιά (και ανθρωπίλα) που διατρέχει σαν νήμα όλη του τη δημιουργία. Κι ας μη θεωρούσε ο ίδιος αναμφισβήτητη αξία την ποιητική αθανασία: «Η επιθυμία να φτιάχνουμε έργα / που κρατούν πολύ / δεν είναι πάντα επαινετή. // Αυτός που μιλάει για τους αγέννητους επίγονους / τις πιο πολλές φορές δεν κάνει τίποτα / να γεννηθούνε».

Ο Μπρεχτ είναι φυσικά από καιρό γνωστός στο ελληνικό αναγνωστικό κοινό τόσο ως θεατρικός συγγραφέας όσο και ως ποιητής. Επειδή ωστόσο η ποίησή του ακολουθεί από κοντά τις μεταβολές του βίου και της σκέψης του, είναι χρήσιμο να θυμηθεί ο αναγνώστης τους βασικούς έστω σταθμούς της ζωής του.

Γεννημένος το 1898 στη Βαυαρία έζησε τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο από κοντά, ενώ η άνοδος του ναζισμού στη Γερμανία τον οδήγησε αυτοεξόριστο πρώτα στη Δανία και τη Φινλανδία και στη συνέχεια στις ΗΠΑ αλλά και στην Ελβετία.

Είχε εν τω μεταξύ, ήδη από τα τέλη της δεκαετίας του 1920, γνωρίσει και ενστερνιστεί ανεπιφύλακτα τη μαρξιστική θεωρία. Μετά το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου εγκαταστάθηκε στην Ανατολική Γερμανία όπου και πέθανε το 1956.

Ο επιβλητικός τόμος των εκδόσεων Gutenberg, που πρόσφατα κυκλοφόρησε, εκτείνεται σε εξακόσιες ογδόντα σελίδες και περιέχει πεντακόσια (από τα περισσότερα από χίλια συνολικά) ποιήματα του Γερμανού συγγραφέα μεταφρασμένα από τον ποιητή, πεζογράφο, μεταφραστή και καθηγητή της Θεωρίας της Μετάφρασης Γιώργο Κεντρωτή.

Στο βιβλίο περιλαμβάνονται ποιήματα γραμμένα από το 1916 έως το 1956, με βασικά χαρακτηριστικά τους τον διδακτισμό, την ειρωνεία, την πολιτική στόχευση, την αφηγηματικότητα και την απλότητα της διατύπωσης. Σε γενικές γραμμές ωστόσο, και για τον ευκολότερο προσανατολισμό και μόνο του αναγνώστη, μπορούν να διακριθούν σε τρεις μεγάλες κατηγορίες ή ίσως περιόδους.

Τα πρώτα ποιήματα του Μπρεχτ αποτυπώνουν σε μεγάλο βαθμό το αναρχικό, ενθουσιώδες και απελευθερωτικό πνεύμα που επικράτησε, για λίγο, στην Ευρώπη μετά τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο και στρέφονται κατά του πολέμου και της ηθικής και κοινωνικής υποκρισίας.

'Ηρωές του είναι κυρίως οι περιθωριακοί ανθρώπινοι τύποι των πόλεων: οι πόρνες, οι προλετάριοι, οι κατατρεγμένοι και οι παράνομοι, μα η ζωή έχει την ομορφιά εκείνη που καμιά φορά δεν ξεχωρίζει από τη φρίκη.

Στην επόμενη φάση της ποίησής του, από το 1926 και μετά κυρίως, ο Μπρεχτ έχει ανακαλύψει και μελετήσει τον κομμουνισμό και έχει αποκλείσει σχεδόν ολότελα από την ποίησή του ό,τι δεν είναι ταξική πάλη και αγώνας για τη βελτίωση της κοινωνίας: «αποφασίσαμε κάμποσοι από μας στα χρόνια ετούτα / να μη μιλήσουμε άλλη φορά για λιμάνια, για χιόνια / πάνω στη σκεπή, για γυναίκες, για το άρωμα / των ώριμων μήλων στο κελάρι, για τη σάρκα / και τους πόθους της, για όλα όσα στρογγυλεύουν / τον άνθρωπο και τον κάνουν ανθρώπινο».

Το μόνο πράγμα που έχει αξία στο εξής είναι ο πόλεμος ενάντια στην καταπίεση. Καθώς όμως ο Μπρεχτ μεγαλώνει, κατά τα χρόνια της αυτοεξορίας του και στη συνέχεια στο Ανατολικό Βερολίνο, δείχνει να αλλάζει και αφήνει πλέον χώρο σε θέματα άλλα από την επανάσταση και το προλεταριάτο. Σε πολλά ποιήματά του εκφράζεται πια μια ήρεμη θυμοσοφική διάθεση και ένα άπλωμα της έμπνευσης σε όλο το εύρος της ζωής, που δεν τα συναντάμε νωρίτερα: «Για τους εσπερινούς θαμνότοπους / ο στίχος ο ελισαβετιανός μάς έχει δώσει έργα / που κανείς ηλεκτρολόγος ποτέ δε θα φτάσει, / για να μην πω ούτε καν ο ίδιος ο θαμνότοπος».

Τα ποιήματα του Μπρεχτ διακρίνονται, στο σύνολό τους σχεδόν, για την εκφραστική τους απλότητα και τη νοηματική τους καθαρότητα. Διδακτικός, εκ φύσεως και εκ προαιρέσεως, ο ποιητής απευθύνεται στον απλό λαό, τον οποίο έχει επιλέξει ως προνομιακό αναγνώστη του, αποφεύγοντας να τον εμπλέξει σε υπερβολικές αγωνίες, προκειμένου να κατανοήσει και να δεχτεί τα λεγόμενά του.

Η μετάφραση του Γιώργου Κεντρωτή επιτυγχάνει κατά το ήμισυ μόνο, νομίζω, το ανάλογο αποτέλεσμα: στα περισσότερα από τα γραμμένα σε ελεύθερο στίχο ποιήματα η φυσική απλότητα του Μπρεχτ (την οποία πάντως, οφείλω να ομολογήσω, δεν τη γνωρίζω από το πρωτότυπο αλλά από άλλες μεταφράσεις και αναφορές σε αυτήν) διασώζεται.

Σε αρκετά όμως από τα έμμετρα και ομοιοκατάληκτα ποιήματα του βιβλίου, ο μεταφραστής στην προσπάθειά του να μεταφέρει τη φόρμα του πρωτοτύπου (ή να δημιουργήσει κάποιαν αντίστοιχη μορφή) παίρνει πολλές ελευθερίες και ασκεί μεγάλη πίεση στη γλώσσα, με αποτέλεσμα η απλότητα του πρωτοτύπου στα ελληνικά να χάνεται ή να μοιάζει επίπλαστη. Από μια άποψη πάντως και αυτά τα ποιήματα ταιριάζουν με τον ορισμό που έχει δώσει ο ίδιος ο Μπρεχτ για το ιδανικό δημιούργημα: «έτσι ακριβώς πρέπει να χτίζεται / το έργο, για να ’χει διάρκεια και ζωή: / σα μηχανή που ’χει όλο ελαττώματα».

Info:

Μπέρτολτ Μπρεχτ,  «Η βαβυλωνιακή σύγχυση των λέξεων και άλλα 499 ποιήματα»

Μετάφραση: Γιώργος Κεντρωτής, Gutenberg, 2014, σελ. 674