Στον βυθό του ζιντικού καθρέφτη…

Πληθωρικός συγγραφέας και μείζων στοχαστής, ο Γάλλος νομπελίστας Αντρέ Ζιντ (1869-1951), αενάως αυτοβιογραφούμενος και διαρκώς πειραματιζόμενος, άλωσε με την πένα του διάφορα είδη (από τη «μωρία» και την αφήγηση στο κριτικό δοκίμιο, το θεατρικό έργο ή τη μαρτυρία) και στάθηκε ιδιαίτερα κριτικός απέναντι στο μυθιστόρημα. Εκκινώντας απ’ τον συμβολισμό σφυρηλατήθηκε για χρόνια στο αμόνι του εγωτικού λόγου, ρίχνοντας στο πρώτο πρόσωπο και, κυρίως, στη φόρμα του προσωπικού ημερολογίου τα περισσότερα από τα μυθιστορήματά του, εκτός από τα δύο εκτενέστερα, «Τα υπόγεια του Βατικανού» και την κορύφωση του μυθοπλαστικού του κόσμου, τους ανά χείρας «Κιβδηλοποιούς».

Το μεγαλόπνοο σχέδιο ενός πολυπρόσωπου μυθιστορήματος, με αλληλοδιαπλεκόμενες ιστορίες, στο πλαίσιο των οποίων θα δοκιμαστούν αντιπαρατιθέμενες ποικίλες ηθικές και αισθητικές επιλογές (από το χάσμα των γενεών ώς την ομοφυλοφιλία και από τη θρησκεία ώς τη σχέση λογοτεχνίας και ζωής) συλλαμβάνεται ήδη το 1919 και ολοκληρώνεται το 1925.

Δύσκολο να συνοψίσει κανείς ένα βιβλίο, το κέντρο βάρους του οποίου συνεχώς μετατοπίζεται, καθώς ο συγγραφέας ανεβάζει επί σκηνής έναν πολυπρόσωπο θίασο. Οσο για τον τίτλο του, αυτός μπορεί να προέρχεται από μια αληθινή ιστορία, ωστόσο η έννοια της παραχάραξης εγγράφεται με διάφορους τρόπους σε όλα τα επίπεδα ανάλυσης και διευρύνεται για να συμπεριλάβει κάθε κίβδηλη προσωπική εκδήλωση, κοινωνική συμπεριφορά, αλλά και την ίδια την -πλασματική εξ ορισμού- μυθιστορηματική γραφή. Ποια είναι, λοιπόν, η «αλήθεια» που αναζητούσε ο Ζιντ, σημειώνοντας με αγωνία την ίδια εποχή: «Καιρός να πω επιτέλους την αλήθεια, αλλά δε θα μπορέσω να την πω παρά σ’ ένα έργο μυθοπλασίας»;

Ωστόσο, η «αλήθεια» για τον Ζιντ είναι πάντα σχετική. Ακριβώς γιατί η πραγματικότητα είναι κατά βάση ακατανόητη και αδιάγνωστη, και μπορεί να προσεγγιστεί μόνο μερικώς και από περιορισμένη και συγκεκριμένη κάθε φορά οπτική, δεν μπορεί παρά να οδηγεί σε μια σχετικοποίηση κάθε αλήθειας. Γι’ αυτό και η αντιπαλότητα ανάμεσα στον κόσμο της πραγματικότητας και τη δυνατότητα αναπαράστασής του έχει σημαδέψει και ολόκληρο το έργο του. Κι αυτό είναι το βασικό πρόβλημα το οποίο αντιμετωπίζει η κεντρική φιγούρα του Εντουάρ που δεσπόζει στο βιβλίο.

Προσπαθώντας να αποκαθάρει τη μυθιστορηματική φόρμα από τις συμβάσεις και τους περιορισμούς του ρεαλισμού του 19ου αιώνα, ο Ζιντ επιφυλάσσει για τον αναγνώστη πιο δραστήριο ρόλο. Στο «Ημερολόγιο των Κιβδηλοποιών» (1926) ξεχωρίζει τα θέματα του μυθιστορήματός του σε δύο πόλους ή εστίες: «Από τη μια μεριά, το γεγονός, το συμβάν, το εξωτερικό δεδομένο· από την άλλη, η ίδια η προσπάθεια του μυθιστοριογράφου να κάνει με αυτό το γεγονός ένα βιβλίο». Και μέσα στο ίδιο το μυθιστόρημα ο αναγνώστης πληροφορείται ότι το θέμα του μυθιστορήματος του Εντουάρ (που φέρει επίσης τον τίτλο «Οι κιβδηλοποιοί») είναι ακριβώς η σύγκρουση «ανάμεσα σε όσα του προσφέρει η πραγματικότητα και στον τρόπο με τον οποίο εκείνος ισχυρίζεται ότι τα αξιοποιεί».

Η περίπλοκη αυτή δομή (που εκβάλλει και φωτίζεται παράλληλα από το τεράστιο προσωπικό του «Ημερολόγιο» που φέρει την υπογραφή του) δεν αποτελεί παρά εικονογράφηση της περίφημης mise en abyme, του λογοτεχνικού τεχνάσματος που περιέγραφε ο Ζιντ σε κριτικό κείμενο του 1893, δηλαδή τον αναδιπλασιασμό ενός έργου με την παρεμβολή ενός μικρότερου αντικαθρεφτίσματος στο εσωτερικό του. Η αναγωγή από το προσωπικό ημερολόγιο του Ζιντ στο ημερολόγιο εργασίας των «Κιβδηλοποιών» και από κει στο μυθιστορηματικό ημερολόγιο του Εντουάρ μετατοπίζει το ενδιαφέρον από τα γεγονότα και την πλοκή προς την προσπάθεια λογοτεχνικής ανάπλασης και μετατρέπει τους «Κιβδηλοποιούς» σε μυθιστόρημα ενός μυθιστοριογράφου, μυθιστόρημα ενός μυθιστορήματος. Οι «Κιβδηλοποιοί» ξανασυναντούν τον δαίδαλο των αντανακλάσεων και των αναδιπλασιασμών των απαρχών του είδους («Δον Κιχώτης»).

Μια πρώτη ατελή απόπειρα αποτελούσαν ήδη τα «Τέλματα» του 1895, ενώ «Οι κιβδηλοποιοί» σηματοδοτούν ακριβώς την αρχή της επαναδραστηριοποίησης αυτών των τεχνικών στο κατώφλι του μοντέρνου και του ύστερου μοντερνισμού της εποχής μας. Ο Ζιντ δεν δημιούργησε απλώς ένα νεωτερικό μυθιστόρημα ενάντια στον ορίζοντα αναμονών της εποχής του, αλλά άνοιξε δρόμους «για το μυθιστόρημα του μέλλοντος και, γενικότερα, για τα μυθιστορήματα που δομούνται en abyme, εικονογραφώντας τον τρόπο δημιουργίας τους». Εξ ου οι αναφορές της εισαγωγής στο «Κοντραπούντο» (1928) του Χάξλι ή στις προσπάθειες του γαλλικού Nouveau Roman, και ορθώς η Αλεξάνδρα Σαμουήλ (βλ. αναλυτικά το βιβλίο της ίδιας «Ο βυθός του καθρέφτη», ΠΕΚ, 1998) ολοκληρώνει την εισαγωγή της με την απήχηση του Ζιντ στην ελληνική μεσοπολεμική και μεταπολεμική πεζογραφία: από τον Σεφέρη στον Ξεφλούδα και τον Θεοτοκά, κι από κει στο «Ημερολόγιο του Ζ» του Βασιλικού και τα «Ημερολόγια της τριλογίας» του Τσίρκα.

Εξάλλου, στοιχεία «επίδρασης» και συγκρίσιμες αφηγηματικές πρακτικές συναντά κανείς και πιο κοντά στις μέρες μας, όπως, αίφνης, στο αριστουργηματικό «…από το στόμα της παλιάς Remington…» του Γιάννη Πάνου (1981), όπου οι τεχνικές αναλογίες δεν περιορίζονται στο εξαιρετικό αφηγηματικό μοντάζ, αλλά και επεκτείνονται στα σκόρπια, εμβόλιμα στην αφήγηση τμήματα ενός ημερολογίου εργασίας, η ρητορική του οποίου ανακαλεί αμέσως το αρχετυπικό ημερολόγιο του Ζιντ.

Οπως και να ’χουν τα πράγματα, σχεδόν 40 χρόνια μετά την έκδοση του αριστουργήματος του Ζιντ, στον δεύτερο τόμο της σειράς «Κλασσική Λογοτεχνία» των εκδόσεων Δωδώνη (μτφρ. Αρη Δικταίου), τα ελληνικά του έμπειρου μεταφραστή (Ανδρέας Παππάς), η εμπεριστατωμένη εισαγωγή (Αλεξάνδρα Σαμουήλ), το πλούσιο επίμετρο, εμπλουτισμένο με αναλυτικό χρονολόγιο και τις απαραίτητες σημειώσεις, και, φυσικά, η υπογραφή του εκδοτικού οίκου εγγυώνται για το άρτιο αποτέλεσμα μιας από τις σημαντικότερες εκδόσεις της χρονιάς που έφυγε.