Οι Ρομά ως μίσος και ως τραγούδι

«Ερχονταν απ’ το λιοστάσι,

μπρούτζος κι όνειρο, οι Τσιγγάνοι.

Με τα κεφάλια υψωμένα

και μισοκλεισμένα μάτια».

Φεντερίκο Γκαρθία Λόρκα, Ρομάντσα της σελήνης

Την ώρα που γράφονται οι γραμμές αυτές, ο 16χρονος Κώστας Φραγκούλης χαροπαλεύει σε νοσοκομείο της Θεσσαλονίκης ύστερα από τη σφαίρα που δέχτηκε στο κεφάλι από αστυνομικό. Οι προβλέψεις δεν μοιάζουν αισιόδοξες. Ας ευχηθούμε να διαψευστούν. Η υπόθεση έφερε για άλλη μία φορά στο προσκήνιο το μέγεθος της αστυνομικής αυθαιρεσίας.

Μιας αυθαιρεσίας που γιγαντώνεται καθημερινά, εκτονώνεται συστηματικά πάνω σε σώματα πολιτών, δικάζοντας και καταδικάζοντας επί τόπου, τραμπουκίζοντας και βασανίζοντας με τις ευλογίες υπουργών και πρωθυπουργών.

Η αυθαιρεσία αυτή έρχεται στην επιφάνεια όλο και πιο συχνά. Μια άλλη όμως συνθήκη που έκανε την εμφάνισή της με τον πιο εμφατικό τρόπο είναι ο γενικευμένος και κανονικοποιημένος ρατσισμός απέναντι στους Ρομά. Ενας ρατσισμός εκφρασμένος από δημόσια χείλη -πιο συχνά ως υπονοούμενο ή υφέρπον κείμενο, αρκετές φορές όμως και ξεκάθαρα- από δημοσιογράφους, ρεπορτάζ και πολιτικούς. Ενας ρατσισμός που διεκδικεί να γίνει κοινή παραδοχή στους καιρούς τους μίσους που διανύουμε.

Ιστορικά ο ρατσισμός αυτός, από καθημερινή επιθετικότητα έως κρατική πρακτική, κάνει την εμφάνισή του ήδη από τον Μεσαίωνα. Ο Ρομ ήταν για τις δυτικές κοινωνίες πάντοτε ο επάρατος άλλος. Ο διαφορετικός, ο ξένος ο αποσυνάγωγος. Με τρόπο τέτοιο που ο ρατσισμός αυτός μόνο με τον αντισημιτισμό μπορεί να συγκριθεί. Είναι ο ρατσισμός αυτός, ο γενικευμένος, ο κανονικοποιημένος και συχνά αστειευόμενος (όμοια και εδώ με τον αντισημιτισμό) που οδήγησε στο Ποράιμος (αφανισμός στη γλώσσα των Ρομά), στο ολοκαύτωμα των Ρομά της Ευρώπης.

Την περίοδο της ναζιστικής επέλασης περισσότερο από το μισό του πληθυσμού των Ρομά της Ευρώπης θανατώθηκε σε στρατόπεδα και εκτελέσεις. Κάποιοι μιλούν για έναν πληθυσμό 500.000, άλλοι για περισσότερους από ένα εκατομμύριο. Σε αντίθεση όμως με το εβραϊκό ολοκαύτωμα, το Ποράιμος δεν αναπαραστάθηκε σε ταινίες ή βιβλία. Μέχρι και σήμερα μένει στην αφάνεια και δεν καταγράφεται στη δημόσια σφαίρα ή αφήγηση ως έγκλημα και πολύ περισσότερο ως συλλογική ενοχή. Και έτσι ατραγούδιστος ο ρατσισμός συνεχίζει τη δουλειά του.

Και όμως, κόντρα στον ρατσισμό αυτό οι Ρομά βρήκαν καταφύγιο και αγαπήθηκαν μέσα σε λογοτεχνικές αφηγήσεις και αναπαραστάσεις μέσα στους αιώνες. Από τη νουβέλα «Η μικρή τσιγγάνα» του Θερβάντες και τα έργα του Ουγκό, του Μοπασάν και του Πούσκιν μέχρι την «Κάρμεν» του Μπιζέ. Από το «Romancero gitano» του Λόρκα και τον «Δωδεκάλογο του γύφτου» του Παλαμά μέχρι τις ταινίες του Κουστουρίτσα ή πιο πρόσφατα το θεατρικό «Jerusalem» του Jez Butterworth (που πρόσφατα περιγράψαμε σε αυτή εδώ τη στήλη).

Στη λογοτεχνία ο Ρομ δεν παρουσιάζεται ως στερεότυπο (τα στερεότυπα εδώ εμφανίζονται κυρίως για να ανατραπούν), αλλά ως οργανωμένη ελευθερία και παρόρμηση, ως μυστήριο ή ως γείωση με έναν κόσμο που ο δυτικός άνθρωπος έχει απολέσει. Ο Ρομ μεταμορφώνεται στο μυστήριο του ίδιου του ανθρώπου, μια ανάμνηση του ίδιου του εαυτού του όταν ήταν ταξιδιώτης, νομάς και περιπλανώμενος. Εκπρόσωπος αυτής της αεικίνητης ζωής κόντρα στη σκλαβιά που επιβάλλουν τα αντικείμενα, όπως θα την περιέγραφε ο Μπρους Τσάτουιν αναφωνώντας το αξίωμά του: «Αυτός ο κόσμος ανήκει στους νομάδες».

Στερεότυπα θα μου πείτε. Απλουστεύσεις, συνομαδώσεις και εξιδανικεύσεις. Ναι, στερεότυπα. Αλλά στερεότυπα όμορφα και πολύχρωμα κινούμενα από αγάπη για την ποικιλία του ανθρώπου. Κόντρα στα αστειάκια και τα υποτιμητικά σχόλια. Και κόντρα στη βλεφαρόπτωση του ρατσισμού σας που πυροβολεί ανήλικα παιδιά στο κεφάλι.