Η σκηνοθέτρια που «σταύρωσε» την οπισθοδρόμηση

«Σκοταδισμός και Ενδεια εναντίον Λάμψης και Σπατάλης. Τα early ’70s του 20ού αιώνα συναντάνε τα early ’00s του 21ου, και μαζί συνθέτουν τα σημερινά ’20s. Mix, Match, Mingle, Merge (σ.σ. ανακάτεψε, ταίριαξε, συνένωσε, συγχώνευσε). Τα 4Μ για λίγο σκοτάδι, λίγη λάμψη, λίγη σπατάλη, λίγη ένδεια και όλα έτοιμα για ένα ευτυχισμένο 2025!»

Με αυτή τη φράση, μόνο για την «Εφημερίδα των Συντακτών», «υποδέχεται» το 2025 (ή «αποχαιρετά» το 2024) η γνωστή κινηματογραφική σκηνοθέτρια Ελίνα Ψύκου. Η οποία βρέθηκε αντιμέτωπη τη χρονιά που πέρασε με ό,τι πιο συντηρητικό, φασίζον, σεξιστικό, πατριαρχικό, αντιθεσμικό, χυδαίο και γελοίο ταυτόχρονα. Το είδαμε να εξελίσσεται μπροστά στα μάτια μας στο ελληνικό κινηματογραφικό στερέωμα. Τι έκανε για να τα «αξίζει» όλα αυτά; Τη δουλειά της. Δηλαδή, ταινία.

Η Ελίνα Ψύκου είναι σκηνοθέτρια, σεναριογράφος και παραγωγός, ενώ έχει σπουδάσει και Κοινωνιολογία στο Πάντειο Πανεπιστήμιο – γεγονός διόλου τυχαίο, καθώς γνωρίζουμε πολύ καλά ποια εφόδια σου δίνουν αυτές οι σπουδές και πώς η ίδια τα χρησιμοποίησε στην καλλιτεχνική πορεία της (δεν είναι τυχαίο πως ο Αδωνις Γεωργιάδης έχει δηλώσει πως πρέπει να καταργηθεί η κοινωνιολογία γιατί «κάνει τα παιδιά μας αριστερά», σκεπτόμενους ανθρώπους δηλαδή, με αυτόνομη κρίση). Η ίδια, δυστυχώς για ανθρώπους όπως ο εν λόγω πολιτικός, δεν κατόρθωσε να αποφύγει τον σκόπελο του να γίνει σκεπτόμενος άνθρωπος, με αυτόνομη κρίση, ούτε μπόρεσε να μην αναπτύξει ικανότητες ώστε αυτή την ψυχοδιανοητική της ολότητα να μην τη μετουσιώσει σε καλλιτεχνικό έργο, με ευρεία αποδοχή.

Η πρώτη της μεγάλου μήκους ταινία, «Η αιώνια επιστροφή του Αντώνη Παρασκευά», βραβεύτηκε στο τμήμα Works in Progress στο Φεστιβάλ του Κάρλοβι Βάρι (Karlovy Vary IFF, 2012) και έκανε παγκόσμια πρεμιέρα την επόμενη χρονιά στην Μπερλινάλε. Ταυτόχρονα, το αμερικανικό περιοδικό Variety, που εξειδικεύεται θεματικά στα οπτικοακουστικά πολιτιστικά προϊόντα, την ανέδειξε ως έναν από τους «Δέκα καλύτερους Ευρωπαίους σκηνοθέτες» («10 European Directors to Watch»), και την επόμενη χρονιά η Ελληνική Ακαδημία Κινηματογράφου ακολούθησε, απονέμοντάς της το βραβείο καλύτερου πρωτοεμφανιζόμενου σκηνοθέτη. Η δεύτερη μεγάλου μήκους ταινία της, «Ο γιος της Σοφίας», τιμήθηκε με το Μεγάλο Βραβείο του Φεστιβάλ της Τραϊμπέκα και το Βραβείο CICAE στο Σαράγεβο, καθώς και πέντε βραβεία της Ακαδημίας (μεταξύ αυτών καλύτερης ταινίας, σκηνοθεσίας και σεναρίου). Το «Αδέσποτα κορμιά» ήταν η επόμενη ταινία της, το πρώτο ντοκιμαντέρ της, και ο λόγος για τον οποίο βρέθηκε αντιμέτωπη με ό,τι πιο σάπιο διαθέτει η ελληνική κοινωνία – ακόμα και στον χώρο του Πολιτισμού (ή, πόσο μάλλον, σε αυτό τον χώρο).

Το ντοκιμαντέρ «συνομιλεί» με το ζήτημα της αυτοδιάθεσης του γυναικείου σώματος: μία γυναίκα είναι έγκυος, αλλά δεν θέλει να γίνει μητέρα. Μία άλλη θέλει, αλλά δεν μπορεί. Και ακόμη μία επιθυμεί απλώς να πεθάνει με αξιοπρέπεια. Ομως η άμβλωση, η εξωσωματική γονιμοποίηση και η ευθανασία αντίστοιχα δεν είναι νόμιμες στις χώρες τους. Πρόκειται για μια ταινία τεκμηρίωσης με τη μορφή roadmovie, όπου οι ηρωίδες του ταξιδεύουν σε μια Ευρώπη που ολοένα συντηρητικοποιείται, διεκδικώντας τίποτα λιγότερο από αυτονομία και αυτοδιάθεση του σώματός τους. Αυτά κατέδειξε η Ελίνα Ψύκου στο φιλμ της και η πραγματικότητα ήρθε να τη δικαιώσει: Στο φετινό, 26ο Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ όπου προβλήθηκε (Μάρτιος 2024), η ίδια η γενική διευθύντρια του θεσμού, Ελίζ Ζαλαντό, αναγκάστηκε να στείλει απάντηση στον μητροπολίτη Θεσσαλονίκης Φιλόθεο, που της ζητούσε να κατεβάσει την αφίσα της ταινίας (μαζί του συντάχθηκαν βουλευτές της Νίκης, ο Βασίλης Τσιάρτας, η τραγουδίστρια Σαμπρίνα κ.ά.), διότι «είναι βαθύτατα προκλητική για το θρησκευτικό συναίσθημα των χριστιανών της πόλης». Η απάντηση της κ. Ζαλαντό ήταν υποδειγματική και παρ’ όλες τις προκλητικά γελοίες και πλήρως σκοταδιστικές αντιδράσεις η ταινία προβλήθηκε κανονικά, καμία αφίσα δεν κατέβηκε, ενώ η ίδια η σκηνοθέτρια είχε δηλώσει μεταξύ άλλων: «Η οικογένειά μου μ’ έμαθε να μη φοβάμαι. Αυτό προσπαθώ να μάθω και στον Νικόλα, το γιο μου. Δεν φοβάμαι λοιπόν. Μάλλον στο μυαλό τους (σ.σ. όσων της επιτέθηκαν), πάθη επιτρέπεται να περνάνε δημόσια μόνο οι άντρες. Οι γυναίκες ας κρατήσουν τα πάθη για το σπίτι. Και μάλλον είναι ντροπή να δείχνεις την Παναγία με γυμνό στήθος. Γυμνό μπορεί να είναι το γυναικείο στήθος μόνο στις ταινίες ενηλίκων που βλέπουν τα βράδια, όταν κοιμούνται τα παιδιά και κλείνουν τα φώτα για να μην τους βλέπει ο Θεός... Δεν φοβόμαστε και αγαπάμε τους ανθρώπους». Αυτά είχε πει τότε η κ. Ψύκου.

Οι αντιδράσεις δεν σταμάτησαν. Με γελοίες δικαιολογίες ακύρωσαν την προβολή της ταινίας στην Καβάλα. Αμέσως μετά, συνέβη και το φιάσκο του ΥΠΠΟ όσον αφορά την επιτροπή που θα επέλεγε την υποψήφια από την Ελλάδα ταινία προς τα Οσκαρ καθώς και η συγκρότηση του νέου Εννιαίου Φορέα ΕΚΚΟΜΕΔ. Για όλα τα παραπάνω πήρε θέση η κ. Ψύκου: απέσυρε το φιλμ της από τη λίστα (όπως έκαναν και όλοι οι συνάδελφοί της, εκτός από την Εύα Νάθενα), στηλίτευσε το γεγονός ότι ο νέος φορέας έχει ένα Δ.Σ. «αποτελούμενο μόνο από δικηγόρους και οικονομολόγους» (ε, και έναν μηχανολόγο – ας φανταστούμε αντίστοιχα έναν φορέα που αφορά π.χ. την οικονομία αποτελούμενο κυρίως από κινηματογραφιστές) και σχολίασε την ακύρωση της προβολής της ταινίας στην Καβάλα, στο πλαίσιο των περιφερειακών προβολών του Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης, ως αποτέλεσμα του ότι «η κρατική λογοκρισία αποφάσισε να δείξει και επίσημα τα δόντια της».

Κάναμε λάθος πριν: δεν δέχτηκε όλα τα παραπάνω πυρά η κ. Ψύκου επειδή έκανε τη δουλειά της. Αλλά επειδή με τη δουλειά της ξεσκέπασε τον φασίζοντα συντηρητισμό μιας κοινωνίας, που ανέχεται τις γυναικοκτονίες και τις μαζικές δολοφονίες (σε τρένα, θάλασσα, Παλαιστίνη), αλλά όχι μια γυναίκα δημιουργό που προασπίζεται (ευτυχώς, διόλου μόνη) υψηλές ανθρώπινες αξίες.