Πέθανε ο Καραβέλας;

Ελάχιστα γνωρίζουμε πλέον για τη λογοτεχνική παραγωγή των αρχών του 20ού αιώνα, λίγο πριν, λίγο μετά. Συνήθως ξεκινάμε από τη γενιά του ‘30 και πιο πριν... το κενό. Κάποια πολύ γνωστά έργα έχουν μεταφερθεί στο θέατρο, όπως αυτά του Βιζυηνού, και κάπου εκεί σταματάει η γνώση μας. Ωστόσο όχι μόνο έχουν γραφτεί αριστουργήματα, αλλά έχουν γραφτεί με τέτοιο τρόπο με τον οποίο όχι μόνο διακρίνονται η δραματικότητα της αφήγησης και η ρεαλιστική απόδοση της ζωής σε μια ηθογραφική ατμόσφαιρα, αλλά όλα αυτά διαπνέονται και από φιλοσοφική διάθεση. Τα διηγήματα του Κωνσταντίνου Θεοτόκη (1872-1923) ανήκουν σε αυτή την κατηγορία.

«Η ζωή και ο θάνατος του Καραβέλα» είναι ένα από αυτά. Σχετικά άγνωστο στο αναγνωστικό κοινό, ακόμη αγνωστότερο στο θεατρικό. Μιλάμε για έναν συγγραφέα με σπουδές στη Σορβόνη, που ταξίδεψε πολύ, έμαθε γλώσσες και μετέφρασε σημαντικούς συγγραφείς, όπως Σέξπιρ, Γκέτε κ.ά. Ηταν γόνος βέβαια αριστοκρατικής οικογένειας των Επτανήσων, και αυτό του επέτρεψε να μπορεί να σπουδάσει με κάποια σχετική άνεση, μαθαίνοντας ακόμη και σανσκριτικά, αρχαία περσικά, εβραϊκά κ.ά. - και μάλιστα από πολύ νεαρή ηλικία! Αυτός ο άνθρωπος, ενώ θα μπορούσε να κάνει ό,τι άλλο ήθελε, επέλεξε να γράψει στη διάλεκτο του τόπου του. Επιπρόσθετα, κατέγραψε τις πεποιθήσεις της εποχής του, όχι μόνο όσον αφορά τη δική του κοινωνική τάξη, αλλά και τις κατώτερες και το έκανε με πολύ ιδιαίτερο τρόπο, δίχως να χαριστεί σε κανέναν. Μην ξεχνάμε πως ο Θεοτόκης είχε έρθει σε επαφή με τα σοσιαλιστικά προτάγματα, εν τη γενέσει τους σχεδόν, συμμετείχε μάλιστα στην ίδρυση του Σοσιαλιστικού Ομίλου και του Αλληλοβοηθητικού Εργατικού Συνδέσμου Κερκύρας, ενώ παράλληλα υποστήριξε το κίνημα για τη χειραφέτηση των γυναικών. Στη «Ζωή και τον θάνατο του Καραβέλα» μπορούμε να βρούμε αναφορές σε όλα τα παραπάνω, γεγονός που αναδεικνύει το διήγημα σε κάτι πολύ μεγαλύτερο από την απλή ηθογραφία.

Η ιστορία είναι φαινομενικά απλή: Πεθαίνει η γυναίκα του Καραβέλα, ενός χωριανού με χρήματα και περιουσία, και ο ίδιος γοητεύεται από μια πολύ νεότερή του κοπέλα, που μαζί με τον σύντροφο και τους συγγενείς της κατορθώνουν να τον εξευτελίσουν στον ανώτατο βαθμό. Ο ίδιος δεν είναι ανεύθυνος της ηθικής και σωματικής του κατρακύλας, καθώς η ματαιοδοξία και η φιλαυτία του ήταν σε τέτοιο βαθμό, που η νέμεσις θα επερχόταν με κάποιο τρόπο.

Το έργο είναι, επίσης, φαινομενικά εύκολο στη θεατρική του προσαρμογή. Θα μπορούσε να παρουσιαστεί απλά, δίχως ιδιαίτερα τεχνάσματα, «κλασικά» και «παραδοσιακά», με τον θεατή να κατανοεί την ιστορία, δίχως να μεταβαίνει (νοητικά και συναισθηματικά) στα υπέροχα, βαθύτερα επίπεδα του κειμένου. Ή θα μπορούσε να ανέβει με σύγχρονες αναφορές, διατηρώντας απλώς τον αφηγηματικό ιστό της ιστορίας. Απ’ όλα αυτά τα «θα μπορούσε» πάντως, ένα είναι το σίγουρο: Δεν θα μπορούσαμε ποτέ να φανταστούμε τον τρόπο που επέλεξε η ομάδα «Αυτή κι Αυτοί» (Ελένη Αληφραγκή, Σπύρος Αναστασίνης, Αντρέας Ψύλλιας) να το παρουσιάσει. Ο Αντρέας ανέλαβε τη σκηνοθεσία, ο Σπύρος τη δραματουργία και η Ελένη τη μουσική (υπάρχει ζωντανή μουσική και τραγούδι επί σκηνής, οργανικά δεμένα με την παράσταση). Τα παιδιά επέλεξαν ένα ανέβασμα τρυφερά γκροτέσκο, με έντονη σωματοποίηση της εξέλιξης του δράματος, κινήσεις που χρησιμοποιούνται αντί για λέξεις (κίνηση: Αφροδίτη Καλαφάτη), φωτισμούς που χρησιμοποιούνται αντί για αφήγηση (φωτισμοί: Γιάννης Καραλιάς), ερμηνείες που μεταφέρουν όλη την αλήθεια της ελληνικής επαρχίας τού τότε, αλλά με κάτι από γερμανικό εξπρεσιονισμό - ένα μείγμα όχι μόνο τρομερά δύσκολο ως προς τη σύλληψή του, αλλά και ιδιαίτερα απαιτητικό ως προς την εκτέλεσή του. Οι λέξεις «σύλληψη» και «εκτέλεση» θα μπορούσαν να γίνουν κατανοητές και με την ευρεία τους έννοια, εκτός θεατρικού λεξιλογίου, καθώς ήταν ένα ρίσκο. Η ομάδα το πήρε και πέτυχε. Το «Η ζωή και ο θάνατος του Καραβέλα» ήταν ό,τι πιο πραγματικά πρωτοποριακό και ουσιαστικά θεατρικό είδαμε τη φετινή θεατρική περίοδο (μαζί και με το «Παλτό» του Γκόγκολ όπως το ανέβασε ο Κώστας Κουτσολέλος).

«Το έργο του Καραβέλα μάς γοήτευσε κυρίως για την ένταση και την αγριάδα που αναδύεται μέσα από τον λόγο και τη θεματική του», μας λέει ο σκηνοθέτης της παράστασης, Αντρέας Ψύλλιας. «Παρά το χρονικό πλαίσιο στο οποίο γράφτηκε, διατηρεί μια εντυπωσιακή διαχρονικότητα, καθώς συνομιλεί με έναν κόσμο που, ενώ έχει αλλάξει επιφανειακά, παραμένει βαθιά διχασμένος και σπαρασσόμενος εκ των έσω. Αυτή η αντίφαση -η σκληρότητα της πραγματικότητας από τη μια και η ευθραυστότητα της ανθρώπινης ψυχής από την άλλη- είναι που μας τράβηξε να το εξερευνήσουμε». Οσο για την ευφάνταστη αλλά και σύμμεικτα απαιτητική σκηνοθετική (και κατ’ επέκταση ερμηνευτική) ματιά, μας αποστομώνει λέγοντας: «Ο σκηνοθετικός προσανατολισμός ήρθε φυσικά, σχεδόν αβίαστα, ως αισθητική επιλογή. Θέλαμε να αναδείξουμε την ‘‘άβυσσο’’ της ανθρώπινης ψυχής με έναν τρόπο που να μην εγκλωβίζεται σε ρεαλιστικές αναπαραστάσεις, αλλά να δίνει χώρο στην υπερβολή, τις έντονες εικόνες και τη σωματικότητα. Το ανθρώπινο σώμα, ως βασικό εργαλείο αυτής της προσέγγισης, μετατρέπεται σε έναν ‘‘ζωντανό καμβά’’, ικανό να αποδώσει την πάλη του εσωτερικού κόσμου με την εξωτερική πραγματικότητα.

»Θελήσαμε να αποδώσουμε την εσωτερική κατάσταση του κεντρικού ήρωα με έντονες φόρμες και πόζες, ενώ τα ψήγματα τρυφερότητας που εντάξαμε προσφέρουν μια πιο ανθρώπινη, ευάλωτη διάσταση στο σύμπαν του έργου. Είναι αυτή η συνύπαρξη αντιθέσεων που μας ενδιέφερε: το άγριο και το εύθραυστο, το ωμό και το ποιητικό. Το αποτέλεσμα ήταν μια παράσταση που επιχειρεί να φέρει στο φως αυτό που συχνά παραμένει κρυμμένο - την άβυσσο που όλοι κουβαλάμε μέσα μας».

♦ Ιδρυμα Μιχάλης Κακογιάννης (Πειραιώς 206, Ταύρος, τηλ. 2103418550). Παρ. και Σάββ. στις 20.30, έως και 11/1. Προπώληση: www.ticketservices.gr