«Ο φασισμός καταστρέφει την κοινωνική λειτουργία της ζωής»

Από το 1933 έως το 1939 η Γερμανοεβραία δημοσιογράφος Σαρλότε Μπέραντ συγκέντρωσε 300 αφηγήσεις ονείρων από Γερμανούς πολίτες διαφορετικών ηλικιών και επαγγελμάτων -γιατρούς, νοικοκυρές, δημοσιογράφους, μαθητές κ.ά.- που ζούσαν την εποχή της οικοδόμησης του Τρίτου Ράιχ με γενίκευση του τρόμου κατά ομάδων πληθυσμού. Τα κρυπτογράφησε, τα ταχυδρόμησε στο εξωτερικό και τα παρέλαβε στη Νέα Υόρκη όπου κατέφυγε μετά το 1939. Εκεί γνώρισε τη Χάνα Αρεντ και έγινε η μεταφράστριά της.

Τα όνειρα που κατάφερε να συλλέξει, παρά τον φόβο των ανθρώπων να τα αφηγηθούν, τα εξέδωσε σε βιβλίο για να προσλάβουν χαρακτήρα ιστορικής πηγής για την επίδραση του ναζιστικού καθεστώτος καθώς, ακούσια, οι αφηγήσεις γίνονται μαρτυρίες του ολοκληρωτικού ελέγχου που το καθεστώς ασκούσε σε κάθε όψη της ιδιωτικής ζωής των πολιτών. Τη στιγμή που ο τρόμος και η βία προελαύνουν στην κοινωνική ζωή δηλητηριάζοντάς τη με καχυποψία, αυτά τα στοιχεία εμφιλοχωρούν με ύπουλο τρόπο ακόμη και στα όνειρα, με την προπαγάνδα να τα μετατρέπει σε έναν εφιάλτη που τελικά οδηγεί στη συντριβή και υποταγή του ανθρώπου. Σε σημείο που, όπως έχει πει και η ίδια η Μπέραντ, «σε πέντε-έξι περιπτώσεις έτυχε να ακούσω σχεδόν απαράλλαχτα διατυπωμένη τη φράση: “Τα όνειρα απαγορεύονται, και όμως ονειρεύομαι”».

Με πρώτη ύλη το βιβλίο της «Τα όνειρα στο Τρίτο Ράιχ» που κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Αγρα το 2015 σε μετάφραση Γιάννη Καλιφατίδη, οι Αλέξης Αλάτσης, Νατάσα Φαίη Κοσμίδου, Ερση Νιαώτη και Σταύρος Στάγκος δημιούργησαν την παράσταση «Διάφανος ύπνος»: σε αυτήν παρακολουθούν την πορεία πέντε ανθρώπων διαφορετικών ηλικιών, απόψεων και κοινωνικής θέσης που από το 1933 μέχρι το 1939 συναντώνται κάθε χρόνο στην ετήσια χοροεσπερίδα της μικρής τους πόλης στη Νότια Γερμανία για να γλεντήσουν παρέα και να χορέψουν με τη μουσική της εποχής. Είναι στη διάρκεια αυτών των συναντήσεων που αυθορμήτως αρχίζουν να μοιράζονται κάποιο έντονο όνειρό τους, αναβιώνοντας μια παλιά μεσαιωνική παράδοση. Και γινόμαστε μάρτυρες του τρόπου που σιγά σιγά ο ενσταλαγμένος φόβος, η απόγνωση και η φρίκη εισβάλλουν στον ύπνο των ανθρώπων, που νιώθουν ανήμποροι απέναντι στην ανελέητη και τιμωρητική ναζιστική εξουσία. Η απειλή δίνει τη θέση της στον τρόμο, η καχυποψία διαπερνά τις σχέσεις καθιστώντας την αυτολογοκρισία σκέψεων και ονείρων τεχνική επιβίωσης.

Παράλληλα ένας αφηγητής μάς εξιστορεί τι γίνεται την ίδια περίοδο στη Γερμανία και στον κόσμο: οι στάχτες του Ράιχσταγκ, η νύχτα των μαχαιριών -με τις μαζικές δολοφονίες έως τη νύχτα των Κρυστάλλων- αντιπαραβάλλονται με την άρση της ποτοαπαγόρευσης, την πρώτη μεγάλου μήκους ταινία κινουμένων σχεδίων και το πρώτο κουτάκι μπίρας... Την ίδια στιγμή η απειλή δίνει τη θέση της στη θυματοποίηση και στο αίμα, με τους ζωντανούς αφηγητές να μην τολμούν να μοιραστούν τον ζόφο που περικλείει τις ζωές τους.

● Ποιο ήταν το κίνητρό σας για αυτή την παράσταση, ρωτήσαμε τον σκηνοθέτη της, Σταύρο Στάγκο.

Στην Ιστορία με ενδιαφέρει ο άνθρωπος. Το βιβλίο παρουσιάζει τη φρίκη του ναζιστικού καθεστώτος στην ίδια τη Γερμανία, για τους Γερμανούς, μέσα από πολύ προσωπικά στοιχεία, και αυτός ήταν ο λόγος που μας τράβηξε το ενδιαφέρον και μέσα από πολύ διάβασμα συνεργαστήκαμε και φτιάξαμε το έργο. Στο βιβλίο τα όνειρα κατηγοριοποιούνται με τη λογική να εξαχθούν συμπεράσματα σε σχέση με το πώς ένα απολυταρχικό καθεστώς διεισδύει και στον ύπνο των πολιτών, μην αφήνοντας καθόλου προσωπικό χώρο. Το βιβλίο μάς δίνει μια ισχυρή βάση πάνω στην οποία δημιουργήσαμε πέντε ήρωες διαφορετικών ηλικιών και απόψεων σε σχέση με το καθεστώς που συναντώνται σε μια γιορτή κάθε χρόνο, πίνουν, φλερτάρουν, χορεύουν τους χορούς της εποχής και με αφορμή το όνειρο του πιο μικρού μέλους αρχίζουν να μοιράζονται τα σημαντικά όνειρά τους. Και σιγά σιγά βυθίζονται στη φρίκη καθώς ο εξωτερικός εφιάλτης διεισδύει στα όνειρά τους αποτυπώνοντας αυτό που υπάρχει στην πραγματικότητα. Από το 1933 μέχρι το 1939 που οι ήρωες χάνονται στο χάος που επικρατεί...

● Και παρακολουθούμε παράλληλα τι συμβαίνει στη Γερμανία και τι γίνεται στον κόσμο;

Ο Χίτλερ ξεκινάει τη διακυβέρνησή του με ένα μεγάλο ποσοστό υποσχόμενος μια μεγάλη Γερμανία σε έναν λαό που υπέφερε από την οικονομική κρίση.

Κανείς δεν έδινε σημασία σε όσους έκρουαν τον κώδωνα του κινδύνου

Πάρα πολλοί Γερμανοί διώχτηκαν: το Νταχάου φτιάχτηκε το 1933 και οι πρώτοι του τρόφιμοι ήταν κομμουνιστές, σοσιαλιστές και συνδικαλιστές. Μετά άρχισαν να διώκουν Εβραίους και ομοφυλόφιλους. Πρώτα απαγόρευσαν τα κόμματα και τον συνδικαλισμό, άρχισε η στρατιωτικοποίηση του καθεστώτος και είναι εντυπωσιακό ότι ο δυτικός κόσμος δεν αντιμετωπίζει αρνητικά τη Γερμανία γιατί τη θεωρούσε ένα από τα αναχώματα απέναντι στη σοβιετική Ρωσία. Κανείς δεν έδινε σημασία σε όσους έκρουαν τον κώδωνα του κινδύνου. Αυτά που αναφέρονται παράλληλα, όπως ότι εκείνο το διάστημα ανακαλύφθηκε το επιτραπέζιο παιχνίδι Μονόπολη ή το πρώτο κουτάκι μπίρας, αποτυπώνουν την ελαφρότητα με την οποία ο δυτικός κόσμος αντιμετώπιζε την άνοδο του ναζισμού. Κάτι που είναι επίκαιρο και σήμερα με την άνοδο της ακροδεξιάς ιδεολογίας στον κόσμο που παραμονεύει ο κίνδυνος να αντιμετωπιστεί ελαφρά τη καρδία.

● Παράλληλα οι άνθρωποι εξαφανίζονται και η απειλή στα όνειρα δίνει τη θέση της στο αίμα...

Είναι χαρακτηριστικό ότι οι πληροφορίες δεν έβγαιναν έξω από τη Γερμανία για το τι γινόταν στο εσωτερικό της, τα λιντσαρίσματα και τις δολοφονίες από τα τάγματα ασφαλείας, τις εφόδους και τα μαστιγώματα μέχρι θανάτου ακόμη και μέσα στα σπίτια σε πάρα πολλές πόλεις. Ενας συνδυασμός φόβου αλλά και αποδοχής που παρά την έκταση των περιστατικών δεν μαθαίνονται ως ειδήσεις. Ακόμα και στους Ολυμπιακούς Αγώνες το ‘36 είχαν εξαφανίσει τις αντιεβραϊκές πινακίδες, καταφέρνοντας να περάσει η εικόνα μιας ανεκτικής Γερμανίας. Ωστόσο ελέγχονται όλες οι πλευρές της ζωής: τέχνη, εκπαίδευση, αθλητισμός. Η προπαγάνδα είναι τρομερά ισχυρή και διώκεται οτιδήποτε αντιβαίνει τα ιδεώδη του ναζιστικού κόμματος.

Προσπαθήσαμε να τονίσουμε τον τρόπο που όλο αυτό το κλίμα επηρεάζει τους καθημερινούς ανθρώπους, οι οποίοι έχουν ανάγκη να βρεθούν και να περάσουν ωραία μαζί και νιώθουν ότι όλες οι καθημερινές τους δραστηριότητες σκοτεινιάζουν. Οσοι αντιδρούν διώκονται με τίμημα τη ζωή τους. Ο φασισμός καταστρέφει την κοινωνική λειτουργία της ζωής των ανθρώπων, τη δυνατότητα να αγαπάνε, να ερωτεύονται, να εμπιστεύονται ο ένας τον άλλο, να έχουν φίλους, γιατί υπάρχει αυτή η περιρρέουσα απειλή και κανείς δεν ξέρει από πού θα του ‘ρθει.