Η γλυπτική ως καλλιτεχνική δημιουργία

Πριν από λίγες ημέρες, στο κανάλι της Βουλής και ειδικότερα στην εκπομπή «Συνάντηση», με επίκεντρο το «Εργαστήριό» του, έδωσε εξαιρετική συνέντευξη ο Θόδωρος Παπαγιάννης. Ας μου επιτραπεί να συνεισφέρω σε ό,τι υπονοεί ο τίτλος του παρόντος κειμένου.

Ο θεωρητικός λόγος για την τέχνη, χωρίς να διεκδικεί την αποκλειστικότητα, συνιστά μία μορφή ανάγνωσης που κωδικοποιεί τα φαινόμενα, τα αλληλοσυσχετίζει και ανασυγκροτεί τον ενιαίο ειρμό που τα συνέχει και τα ζωοποιεί. Με γνώμονα το τελευταίο σημείο ανατρέχει στην ενιαία ρίζα της καλλιτεχνικής δημιουργίας και αντιπαρέρχεται τη «βιομηχανική παθολογία» της εποχή μας –γνωστή ωστόσο από την εποχή του Hegel– που μας ακρωτηριάζει και δεν μας ενθαρρύνει να χαρούμε «όλα εκείνα που δημιουργούν οι άλλοι».

Σημείωνε κάπου ο Proust ότι το ύφος (style) δεν είναι τόσο ζήτημα τεχνικής όσο θέασης. Τούτο ακριβώς συμβαίνει και με τη γλυπτική πρόταση του Θόδωρου Παπαγιάννη, της οποίας τα κυριότερα γνωρίσματα είναι τα εξής:

■ η νεωτερική ανάπλαση της παράδοσης, όπως τη συναντά με την ιστορική του ματιά από την αρχαϊκή τέχνη ώς τη λαϊκή τέχνη του καιρού μας·

■ η παραστατική «συμφρόνησις», δηλαδή η αισθητική της συζυγίας των μορφών, είτε ως ερωτική σύμπτυξη ανθρώπων είτε ως δυαδική κίνηση πουλιών·

■ η αρθρωμένη συλλογικότητα, όπως την υποθάλπουν οι μορφές χωρίς να καταργούν βέβαια την υποκειμενικότητα που αναδεικνύεται μέσα από τη συλλογική παρουσία και κίνηση·

■ η «βασανισμένη προσπάθεια ανάτασης» (σύμφωνα με την επισήμανση του Δημήτρη Χατζή), γεγονός που εγγράφεται ως εγγενής ιδιότητα της ανθρώπινης μορφής·

■ η πρωτογενής ερωτική επικοινωνία, ό,τι συναρτάται με τον τρόπο που ο καλλιτέχνης αντιμετωπίζει την ύλη του, το μάρμαρο ή την πέτρα, τηρώντας την υπόδειξη του F. Bacon: «natura non vincitur nisi parendo»·

■ η επίτευξη μιας νέας ισορροπίας του τετράπτυχου: υλικό - όγκος - χώρος - μορφή, ιδίως στα επιχρωματισμένα γλυπτά και στα παραδείγματα της μικρής κλίμακας (μικρο-γλυπτική) που ωθούν το γλυπτό να κινείται μέσα στον χώρο και συνάμα να δέχεται αβίαστα στους κόλπους του τον χώρο·

■ η εμφανής δυναμική που εμπεριέχουν οι γλυπτικές συνθέσεις, με την οποία επεκτείνονται στον χώρο αποδίδοντας τη σφριγηλή κατάκτηση της ροής των μορφών, έτσι που να καθίσταται κάποτε περιττό το βάθρο ή που να μετασχηματίζεται σε οργανικό μέρος του όλου έργου·

■ η ενεργός στάση ζωής που διαποτίζει τη γλυπτική ανάδυση των μορφών και ανανεώνει διαρκώς τα ερεθίσματά της, όπως το υπενθυμίζει ο ίδιος ο καλλιτέχνης με αφετηρία την ανάγκη ψαύσης της «μοναξιάς και του άγνωστου».

Ο Θόδωρος Παπαγιάννης, με τα έργα της τελευταίας περιόδου, επιχειρεί τον δικό του «νόστο» στα υλικά και στα συμβολικά αγαθά του γενέθλιου τόπου. Το «ψωμί» και, συνοδευτικά, η γάστρα, η σκάφη και ο βωλόσυρος δεσπόζουν στις συνθέσεις αυτές και μας παρωθούν σε μια νέα σχέση με την εστία μας, δηλαδή με την πηγή των πιο χειροπιαστών και συνάμα άπιαστων αγαθών της Ζωής μας. Αυτή η μυθολογική εστίαση του ενδιαφέροντός του –«ο γαρ μύθος σύγκειται εκ θαυμασίων»– χρησιμοποιείται προφανώς ως εφαλτήριο αυτοβιογραφίας. Πρόκειται για μια πλαστική ανθρωπολογία με επίκεντρο την περατότητα των μορφών που μας επιτρέπει να συγκατανεύσουμε στον καημό του στίχου της Ρωμιοσύνης: «σα να διαβάζουμε από την αρχή την ιστορία του κόσμου».

Τη θέληση να τοποθετηθούμε στο πρωτοπλαστικό ξεκίνημα του κόσμου διέκρινε ήδη ο Sartre στον Giacometti. Νωρίτερα, στις Φωνές της σιωπής, ο André Malraux διαπίστωνε ότι στις «αρχές του αιώνα μας οι ζωγράφοι που θεωρούσαν τους εαυτούς τους “μοντέρνους”, δηλαδή όσοι νοιάζονταν για το μέλλον, ήταν εκείνοι που ερευνούσαν με μεγαλύτερο πάθος το παρελθόν». Με παρόμοια ψυχοτροπική ορμή ο Παπαγιάννης οικειώνεται, σ’ ένα πολύσημο πλαστικό σύνολο στο οποίο πρυτανεύει ένας ιδιογενής πριμιτιβιστικός μοντερνισμός, με τον δικό του τρόπο τις απαρχές της ανθρώπινης ύπαρξης. Βρίσκεται με τη γλυπτική ανάδυση των μορφών εκεί όπου οι ιστοί των σημασιών της ανθρώπινης ζωής συνδέουν το «ενθάδε» με το «εκείθεν», το «τώρα» με το «χθες», τη «φυγή» με την «καταφυγή»...

Για ακόμη μία φορά, απολαμβάνοντας δείγματα των πιο πρόσφατων γλυπτών του Θόδωρου Παπαγιάννη, μπορείς να διακρίνεις τη νέα ισορροπία που συνέχει το τετράπτυχο: υλικό - όγκος - χώρος - μορφή, δηλαδή πώς το γλυπτό ωθείται να κινηθεί μέσα στον χώρο και συνάμα πώς δέχεται στους κόλπους του τον χώρο. Πρόκειται για τη δυναμική που εμπεριέχουν οι γλυπτικές συνθέσεις, με την οποία επεκτείνονται στον χώρο και αποδίδουν τη σφριγηλή κατάκτηση της ροής των μορφών που καθιστά κάποτε περιττό το βάθρο ή που το μετασχηματίζει σε οργανικό μέρος της γλυπτικής σύνθεσης.

Ως προς τα υλικά, θα προσέθετα ότι ο καλλιτέχνης αξιοποιεί ευχερώς το μάρμαρο, το μέταλλο, τον πολυεστέρα, τον πηλό, τα σύρματα, τα υφάσματα και το ξύλο, όπως τώρα στον τοτεμικό κύκλο των μορφών που προήλθε από τα αποκαΐδια του Πολυτεχνείου. Προφανώς πρόκειται για σύμμειξη υλικών, με ακριβή γνώση της ιδιαιτερότητας του καθενός ξεχωριστά και με ακριβοζυγισμένη την αναγκαία σχέση μέρους και όλου.

Ειδικότερα, η αισθητική λειτουργία της Μικρογλυπτικής υπονοεί ότι και στη μικρή κλίμακα συμπυκνώνεται ό,τι πραγματώνεται στη μακρά, δηλαδή υπόκειται η διαρκής ανάδραση μικρόκοσμου και μακρόκοσμου. Απλούστερα, εμφανίζεται σειρά προσχεδίων με αυτοτέλεια, όπως αυτή αναδεικνύεται με όρους συνέχειας και ασυνέχειας, εφόσον προκύπτουν ως διαδοχικές μελέτες για μεγαλύτερα γλυπτά. Περίπου όπως οι παραλλαγές των «σχεδιασμάτων» του Σολωμού που αποσκοπούν τελικά στην επίτευξη του «Συνθέματος». Και ως προς τη συγκρότηση σειράς γλυπτών μονάδων η συνοχή τους παραπέμπει σε ενιαίο σημείο εστίασης του νοήματος ως αισθητικής αξίας που εμπεριέχουν.

Το κοινό υπόβαθρο αυτών των μικρογλυπτών είναι η «πολιτική κοινωνία» και ειδικότερα η αγορά που από την αρχαία εποχή η ανάδυσή της αποτελούσε το «σημάδι της εμφάνισης των πολιτικών θεσμών της πόλης», δηλαδή τον «πολιτικό χώρο όπου συζητά κανείς και αναπτύσσει ελεύθερα τα επιχειρήματά του» (Vernant). Τούτο συνεπάγεται τον κοινό τόπο επαφής και διαίρεσης των ανθρώπων, με τη σύμπραξη οικονομικού και πολιτικού πεδίου, για ντόπιους και για πρόσφυγες. Ετσι οι επιμέρους μορφές είναι ίδιες και συνάμα πολύ διαφορετικές, ανάλογα με την οπτική γωνία αντιμετώπισής τους.

* Ομότιμος καθηγητής Κοινωνικής και Πολιτικής φιλοσοφίας του Παν/μίου Ιωαννίνων