Η καπιταλιστική κοινωνία, εδώ και μερικά χρόνια, διανύει μια υλική και ιδεαλιστική κρίση στις δομές της, στους θεσμούς της, στις αξίες της. Αν θεωρήσουμε συνολικά αυτή την κρίση, θα μπορούσαμε να πούμε ότι είναι μια εποχική κρίση. Κι αν δεν ξεκαθαρίσουμε τα παραπάνω, δεν θα μπορέσουμε να καταλάβουμε αυτά που συμβαίνουν γύρω μας, σε διεθνές και ελληνικό επίπεδο. Πιστεύω απόλυτα ότι πρόκειται, σε τελευταία ανάλυση, για μια κρίση μεταβατικότητας, απ’ όπου ο κόσμος που γνωρίζουμε (φυσικός και πνευματικός, οικονομικός και κοινωνικός, πολιτικός και πολιτισμικός), θα βγει τελείως διαφορετικός. Στη δυτική ιστορία τέτοιες μεταβατικές περίοδοι υπήρξαν στον 14ο και τον 15ο, ή στον 18ο αιώνα, δηλαδή ακριβώς σε εποχικά περάσματα (από τη φεουδαρχία στην Αναγέννηση, ή από τον πρωτοκαπιταλισμό στον καπιταλισμό).
Το ιδιαίτερο της παρούσας ιστορικής μεταβατικότητας είναι ότι σ’ αυτήν όλα αλλάζουν και τίποτε στην ουσία δεν μεταβάλλεται. Τι σημαίνουν τα παραπάνω; Αλλάζουν οι χαρακτήρες των οικονομικών, πολιτικών και πολιτισμικών διαδικασιών, αλλά δεν αλλάζει η βαθιά εσωτερική τους φύση. Κι όμως παραμένει, στο πολιτικό και κοινωνικό πεδίο, μια μετασχηματιστική διαλεκτική, που δύσκολα γίνεται αντιληπτή, δύσκολα οργανώνεται, παρ’ όλα αυτά είναι βαθιά ριζωμένη.
Αυτή η κρίση είναι το παράγωγο των χαρακτηριστικών της οικονομικο-κοινωνικής καπιταλιστικής διαμόρφωσης. Μια κρίση που προκάλεσε αντιφάσεις, νέα κινήματα, νέα υποκείμενα, νέα προβλήματα· ακριβώς η οικονομική και κοινωνική, πολιτική και πολιτισμική, δομική και συνολική κρίση, βαθιά και διαδεδομένη, οριζόντια και κάθετα, του κοινωνικού ελέγχου και της πολιτικής οργάνωσης. Κρίση που παρουσιάζεται στις αρχές του 21ου αιώνα ως κρίση μη μεταβλητή και μη ελεγχόμενη, σε βραχύ μεσοδιάστημα, όπου αρχίζουν να διαφαίνονται στοιχεία εποχικής μεταβατικότητας, δηλαδή αλλαγές μάλλον μακράς περιόδου παρά ριζοσπαστικών μετασχηματισμών.
Αν θεωρήσουμε σωστή αυτή τη γενική ανάγνωση της κρίσης, νομίζω ότι αυτή βασίζεται στα παρακάτω στοιχεία:
α) κρίση της αξίας: αντικειμενική κρίση λειτουργίας του νόμου της αξίας, των παραδοσιακών τρόπων εξέλιξης της καπιταλιστικής διαδικασίας.
β) κρίση της εξουσίας: και της πολιτικής, που είναι πάντα μια ορισμένη κοινωνική σχέση, πέρα από τη συγκεκριμένη ιστορική θεσμική της συγκρότηση.
γ) κρίση της γνώσης: σε ευρύ επίπεδο και στους τρόπους κοινωνικοποίησης της γνώσης.
Είναι προφανές ότι μια τέτοια ανάγνωση της σημερινής κρίσης αποτελεί προσπάθεια απλοποίησης μιας ανάλυσης πολυσύνθετης και διαφορετικά αρθρωμένης.
Σχετικά με το στοιχείο «α» πρέπει να σημειώσουμε ότι άλλος είναι ο νόμος της αξίας, που είναι ένας οικονομικός «αυτοματισμός» της καπιταλιστικής παραγωγής, και άλλη η θεωρία της παραγωγής που μας έδωσε ο Μαρξ.
Κρίση της αξίας λοιπόν. Στην κρίση «μεταβατικότητας» παρατηρείται μια τάση αλλαγής στους «αντικειμενικούς» μηχανισμούς της αυτο-αξιοποίησης του κεφαλαίου. Αποτέλεσμα: έχουμε μια αλυσίδα διαφορετικών αλλαγών σε οικονομικό, κοινωνικό, πολιτικό και πολιτισμικό επίπεδο. Τα φαινόμενα που εμφανίζονται είναι η συγκέντρωση και η διαχείριση του κεφαλαίου, η σχετική αποκέντρωση της παραγωγής και η μαζική μεταφορά κεφαλαίου από τον τομέα της παραγωγής στον τριτογενή τομέα.
Αναφορικά με το στοιχείο «β», θα πρέπει να επιμείνουμε στην ακαταλληλότητα της ιδέας ή της «παραδοσιακής» εικόνας της εξουσίας, π.χ. η εξουσία tout court, η εξουσία του κεφαλαίου, η εξουσία της εργατικής τάξης ή το σύστημα εξουσίας κ.λπ., ασάφειες αριστοτελικο-μακιαβελικής προέλευσης. Θα πρέπει να σκεφτούμε την εξουσία ως κύρια κοινωνική σχέση, βασισμένη στη δύναμη ή τους νόμους ή την πίστη ή τον λόγο ή οτιδήποτε άλλο που παράγει εξουσία ή προκαλεί φόβο ή υποταγή.
Ποιοι είναι οι λόγοι αυτής της κρίσης. Οι οικονομικές, κοινωνικές και πολιτισμικές αλλαγές που πραγματοποιήθηκαν κατέστησαν ακατάλληλες τις παραδοσιακές φόρμες οργάνωσης και διαχείρισης της εξουσίας ως κοινωνικής σχέσης. Στο συμβόλαιο ανάμεσα σε εξουσιαστές και εξουσιαζόμενους κάτι έσπασε. Και επιβάλλονται νέες μορφές, νέες τεχνικές διαχείρισης της εξουσίας. Και άλλαξαν οι σκοποί και οι ρόλοι τους οποίους πρέπει να αναλάβει η οργάνωση της εξουσίας. Η εξουσία δεν έχει υπόσταση ή ύπαρξη, έχει διάρκεια και λειτουργία. Η εξουσία θεσμοθετείται, καθορίζεται με έναν ορισμένο σκοπό, ανάμεσα σε υποκείμενα και κοινωνικές ομάδες.
Τώρα, στην κρίση της καπιταλιστικής «μεταβατικότητας», ακόμη και οι τύποι και οι τρόποι της εξουσίας τείνουν στην αλλαγή, όπως οι τύποι και οι τρόποι της αξίας και της γνώσης.
Σχετικά, τέλος, με το σημείο «γ», θα πρέπει να θεωρήσουμε το απόλυτο επιστημολογικό ναυάγιο κάθε διαχωρισμού των διαφόρων ειδικοτήτων και την έλλειψη εμπιστοσύνης στις θεσμικές τεχνικές κοινωνικοποίησης των εξειδικευμένων και διαχωρισμένων μικρο-γνώσεων. Το πραγματικό πρόβλημα δεν είναι η κρίση της λογικής. Υπάρχει ένας σκληρός πυρήνας που δεν μπορεί να ξεφύγει από τη σημερινή κρίση της γνώσης: είναι το πρόβλημα της ιδεολογικής κρίσης της βιομηχανικής κοινωνίας, της κρίσης του παραδοσιακού ρόλου των κοινωνικών ομάδων των διανοουμένων και της κρίσης των τεχνικών και των θεσμών της κοινωνικοποίησης της γνώσης. Αυτός ο σκληρός πυρήνας είναι, τέλος, μια μορφή της συνολικής «κρίσης μεταβατικότητας» που, ιστορικά, ζούμε σήμερα.
*Ομότιμος καθηγητής ΑΠΘ
Η efsyn.gr θεωρεί αυτονόητο ότι οι αναγνώστες της έχουν το δικαίωμα του σχολιασμού, της κριτικής και της ελεύθερης έκφρασης και επιδιώκει την αμφίδρομη επικοινωνία μαζί τους.
Διευκρινίζουμε όμως ότι δεν θέλουμε ο χώρος σχολιασμού της ιστοσελίδας να μετατραπεί σε μια αρένα απαξίωσης και κανιβαλισμού προσώπων και θεσμών. Για τον λόγο αυτόν δεν δημοσιεύουμε σχόλια ρατσιστικού, υβριστικού, προσβλητικού ή σεξιστικού περιεχομένου. Επίσης, και σύμφωνα με τις αρχές της Εφημερίδας των Συντακτών, διατηρούμε ανοιχτό το μέτωπο απέναντι στον φασισμό και τις ποικίλες εκφράσεις του. Έτσι, επιφυλασσόμαστε του δικαιώματός μας να μην δημοσιεύουμε ανάλογα σχόλια.
Σε όσες περιπτώσεις κρίνουμε αναγκαίο, απαντάμε στα σχόλιά σας, επιδιώκοντας έναν ειλικρινή και καλόπιστο διάλογο.
Η efsyn.gr δεν δημοσιεύει σχόλια γραμμένα σε Greeklish.
Τέλος, τα ενυπόγραφα άρθρα εκφράζουν το συντάκτη τους και δε συμπίπτουν κατ' ανάγκην με την άποψη της εφημερίδας