Υπαίθρια γλυπτά εκτός ελλαδικών ορίων

Αφιερωμένο στη μνήμη του Κώστα και της Ζωής Βαλσάμη

Τα πρώτα παρισινά χρόνια, συγκεκριμένα το 1950, ο γλύπτης Κώστας Βαλσάμης δημιουργεί σε γύψο μια ανάγλυφη σύνθεση που παρουσιάζει στο Salon des Artistes Français με τίτλο «Θυσία» και αποσπά το τρίτο βραβείο. Λίγο αργότερα, το έργο σμιλεύεται εκ νέου σε λευκό μάρμαρο ως παραγγελία ενός πλούσιου Ελληνα που διαμένει στο Παρίσι για να κοσμήσει τον οικογενειακό του τάφο στο κοιμητήριο του Neuilly, όπου βρίσκεται έως τις μέρες μας. Στην επιφάνεια του αναγλύφου, που αρθρώνεται γύρω από έναν αρχαίο θυσιαστικό βωμό, απεικονίζονται όλοι σχεδόν οι γνωστοί τύποι της τέχνης των Αρχαϊκών και των Κλασικών Χρόνων. Πρόκειται για ανδρικές και γυναικείες μορφές, όρθιες, σε στάσεις και σε ενδυματολογική απόδοση φανερά αρχαιοελληνικής προέλευσης. Σε θεματικό επίπεδο, το έργο πραγματεύεται τη στιγμή της προετοιμασίας μιας θυσιαστήριας προσφοράς καρπών, όπως το δηλώνουν τα στάχυα που κρατούν οι δύο από τις γυναικείες μορφές. Η εν λόγω επιλογή παραπέμπει στις προσφορές χοών προς τους νεκρούς, δημιουργώντας έτσι μια στενή συσχέτιση ανάμεσα στη χρηστική αξία και τον χώρο τοποθέτησης του έργου.

Ενα χρόνο μετά, το 1951, ο καλλιτέχνης φιλοτεχνεί ένα γυναικείο γυμνό, που εκθέτει στο Salon de la Jeune Sculpture με τον τίτλο Fille (Κόρη). Αρκετά αργότερα, το 1955, το γλυπτό αγοράζεται από την ελληνική κοινότητα στο Παρίσι, με πρωτοβουλία του τότε προέδρου της κ. Γ. Πανοπούλου, χυτεύεται σε ορείχαλκο, στη συνέχεια δωρίζεται στην πόλη του Παρισιού με αφορμή την επέτειο των 2.000 χρόνων από την ίδρυσή της και στήνεται σε περίοπτο σημείο στο πάρκο του Montsouris, όπου βρίσκεται έως σήμερα, φέροντας έκτοτε τον νέο τίτλο Purete (Αγνότητα), που του έδωσε ο ποιητής Σωτήρης Σκίπης (1881 - 1952).

Ελαφρά ψηλότερο του ανθρώπινα συμβατού, αγγίζοντας τα 2,10 μέτρα, το γλυπτό εδράζεται σε μέτριου ύψους ορθογώνια στήλη από λευκό μάρμαρο, στην εμπρόσθια όψη της οποίας είναι σημειωμένη η επιγραφή: «Les Hellènes de France / à la ville de Paris /pour son bimillénaire» (Οι Ελληνες της Γαλλίας / προς την πόλη του Παρισιού / για τα δύο χιλιάδες χρόνια του).

Η ημέρα της τελετής έλαβε χώρα στις 2 Απριλίου 1955, αποτέλεσε κοινωνικό και καλλιτεχνικό γεγονός και οι γαλλικές εφημερίδες της εποχής ασχολήθηκαν εκτενώς με αυτό. Το έργο απεικονίζει ένα γυμνό, όρθιο νεαρό κορίτσι που, παρά την ήρεμη στάση του, αποδίδεται σε σχήμα έντονα εκφραστικό. Δομημένη γύρω από ένα παιχνίδισμα κατακόρυφων κυματοειδών γραμμών, η μορφή σταθεροποιείται ωστόσο από τον οριζόντιο άξονα των γλουτών της. Με την έντονη καμπύλη των τελευταίων, με την κλίση τού ελαφρά προβεβλημένου δεξιού ποδιού, με τους εμφανώς λυγισμένους βραχίονες που τείνουν προς τα πίσω, με το κεφάλι που κλίνει έντονα προς τον αριστερό ώμο και τα χαμηλωμένα μάτια, η μορφή αποκτά μια ποιητική φωνή, μια χάρη άτολμη, ακόμη μια άγουρη θηλυκότητα. Η στάση του κεφαλιού αποσκοπεί στην ερμηνεία, αφενός, της ιδέας της αδράνειας, στοιχείο που συνάδει και με τον χώρο όπου βρίσκεται το έργο, αφετέρου, της φυσικής συστολής της μορφής λόγω της γυμνής της έκθεσης.

Αν στην εκφραστική διαχείριση των περιγραμμάτων, το έργο κατευθύνεται προς την πλευρά του ρομαντισμού, του Rodin, καθώς και των μεταροντενικών αρχαϊζόντων, διαμέσου της αδρής, ελαφρά τραχιάς επεξεργασίας της επιφάνειας του υλικού, εξπρεσιονιστικής προέλευσης, ο γλύπτης επιχειρεί να δημιουργήσει την εντύπωση του ακατέργαστου, κατ’ επέκταση του ανέγγιχτου, με σκοπό να μορφοποιήσει έτσι την ιδέα του αγνού, που χαρακτηρίζει ένα έφηβο κορίτσι.

Με το παρόν, ο Βαλσάμης προτείνει ένα έργο το οποίο, σμίγοντας την αρχαιοελληνική παράδοση με τις κλασικιστικές και αρχαΐζουσες τάσεις των μεγάλων Γάλλων μετρ του πρώτου μισού τού προηγούμενου αιώνα, ανταποκρίνεται επάξια στο γεγονός ότι πρόκειται για ένα δώρο από Ελληνες στον φιλέλληνα γαλλικό λαό.

Στο ίδιο πνεύμα, δημιουργείται, το 1953, ένα ακόμη γυναικείο γυμνό με τίτλο Femme Heroique (Ηρωική Γυναίκα), το οποίο αγοράζεται από το Διεθνές Υπαίθριο Μουσείο Γλυπτικής Middelheim της Αμβέρσας. Απεικονίζει μια νέα, όρθια και σε ενεργητική κίνηση βηματισμού μορφή, της οποίας η εν γένει όψη παραπέμπει με την πρώτη ματιά στον αρχαϊκό Κούρο. Χαρακτηριστικά όπως η μετωπικότητα, δηλαδή η απόλυτα συμμετρική αντιστοιχία μεταξύ των δύο ανατομικών πλευρών του σώματος, οι βραχίονες που κατεβαίνουν σε ευθεία κατά μήκος του κορμού, η παραδοσιακή προβολή του αριστερού ποδιού, οι απλοποιημένοι και ελαφρά σχηματοποιημένοι όγκοι, τέλος, η τυποποιημένη κόμμωση με τις γνωστές αρχαϊκές μπούκλες που πλαισιώνουν το μέτωπο και τον λαιμό ασφαλίζουν αβίαστα αυτή την υφολογική-τυπολογική γειτνίαση.

Το έργο που ακολουθεί καταδεικνύει ότι ο καλλιτέχνης δεν μένει αποκλειστικά και μόνο εστιασμένος στην απεικόνιση της ανθρώπινης μορφής, αλλά κινούμενος και πέρα από το ανθρωποκεντρικό πεδίο της γλυπτικής, δεν παραλείπει να ασχοληθεί παράλληλα και με τη ζωοπλαστική.

Ετσι, το 1955, ο Βαλσάμης εκθέτει στο Salon des Artistes Animaliers, ένα γλυπτό με τίτλο «Ταύρος», που βρίσκεται σήμερα σε κεντρικό πάρκο της Ουάσινγκτον στις ΗΠΑ. Αναπαριστά ένα ταύρο ετοιμοπόλεμο, τη στιγμή ακριβώς που ετοιμάζει τις οπλές του για να εφορμήσει.

Από τους αρχαίους χρόνους, το εν λόγω ζώο αποτελεί ενσάρκωση της σωματικής ρώμης και της αρρενωπότητας, συμβολίζοντας γενικά την ισχύ και είναι σ’ αυτό το πνεύμα όπου κινείται η αποτύπωση της εικόνας του από τον γλύπτη. Ο τελευταίος δεν επιμένει, εδώ, ιδιαίτερα σε επιμέρους ανατομικές λεπτομέρειες του ζώου, αντίθετα, το ενδιαφέρον του επικεντρώνεται στην ανάδειξη της σθεναρής δυναμικής που υποβόσκει στο σώμα του και που μοιάζει έτοιμη να εκραγεί. Ετσι, η στάση του διακρίνεται από σφοδρή ορμητικότητα και εκφραστικότητα, που εντείνονται από τον τεντωμένο ραχιαίο μυ και την ανορθωμένη ουρά του. Eξάλλου, η έντονη καμπύλη που δημιουργείται από την κλίση του κεφαλιού και το πλησίασμα του στο έδαφος, υπογραμμίζει το γήινο χαρακτήρα του, παραπέμποντας ταυτόχρονα σε μια αίσθηση εσωστρεφούς συγκέντρωσης λίγο πριν από την εκτόξευση της δύναμης. Η εντύπωση της έντονης σωματικής ενέργειας ενισχύεται από μια απλουστευτικής φύσης διαχείριση που αφορά τους όγκους, οι οποίοι προϊδεάζουν επιπλέον για ένα κυβιστικό - γεωμετρικό πνεύμα.

Αναφύεται μια εύλογη απορία σχετικά με τη συμβολική διάσταση του γλυπτού. Ο παρών ταύρος, αν και σύμβολο σωματικής δύναμης, κατά τη γνώμη της γράφουσας, εδώ, παραπέμπει περισσότερο σε εκείνη της ψυχής, στο ακλόνητο πείσμα, στην ακατάβλητη θέληση, όχι μόνο του ανθρώπου γενικά, αλλά κυρίως του ίδιου του δημιουργού, ο οποίος, εμψυχωμένος με την ίδια ορμή, σθένος και πάθος, προετοιμάζεται να κατακτήσει τον περιβάλλοντα καλλιτεχνικό του χώρο.

Χρόνια αργότερα, γύρω στα μέσα της δεκαετίας του 1960, ο γλύπτης φιλοτεχνεί το κεφάλι μιας νέας ανδρικής μορφής και του δίνει τον τίτλο «Ασωτος Υιός». Το έργο είναι τοποθετημένο στον προαύλιο χώρο του ορθόδοξου μητροπολιτικού ναού του Αγίου Στεφάνου στο Παρίσι. Γλυπτό ρεαλιστικού χαρακτήρα με εμφανή εκφραστική διάθεση, επιτυγχάνει να αποδώσει εύστοχα τον ψυχικό πόνο της μορφής, την ανησυχία, την αγωνία. Οπως πληροφόρησε τη γράφουσα ο ίδιος ο καλλιτέχνης, μοντέλο του για το εν λόγω γλυπτό υπήρξε ένας άγνωστος φτωχός κλοσάρ του Παρισιού.

*Φιλόλογος - ιστορ. της τέχνης MALingu., MALettres, MAHA, PhD