«Δεν είμαστε άνθρωποι, είμαστε μόνο “μετα-πίθηκοι”»

«Η επιτυχία ενός συνεδρίου φαίνεται από την έκδοση των πρακτικών του· συνέδριο του οποίου τα πρακτικά δεν τυπώνονται είναι σαν να μην έγινε ποτέ»: γνωστή η επωδός την οποία επαναλαμβάνει σταθερά, όποτε το καλεί η περίσταση, ο πρόεδρος του Κέντρου Κρητικής Λογοτεχνίας και ανελλιπώς συμμετέχων ως σύνεδρος Κώστας Μουτζούρης, άνθρωπος εξαιρετικά δραστήριος και μεγάλης (ψυχικής) αντοχής, δεδομένου ότι η διεκπεραίωση των οργανωτικών/«γραφειοκρατικών» διαδικασιών (επιτακτικών, μονότονων και, ουσιαστικά, άσχετων με το πνευματικό έργο) απαιτεί επιμονή και υπομονή τεράστια, πόσω μάλλον όταν διαρκεί χρόνια.

Οι περί ων ο λόγος εργασίες διεξήχθησαν σε πνεύμα «συνεδριακού πολιτισμού» (εν αντιθέσει προς, χαριτολογητέον, τους ζοφερούς οιωνούς της φράσης του τίτλου εδώ, αποσπασθείσας από επιστολή/24.8.1948 δημοσιευμένη στην περιοδική Επιθεώρηση «Le regard crétois», του Νίκου Καζαντζάκη στον Σουηδό νεοελληνιστή Börje Knös), επισημαίνει ο προλογίζων πρόεδρος στους πάντοτε φιλόξενους (Κρητικοί, άλλωστε) Βαρβάρους (Μυρτιά) του Δήμου Αρχανών - Αστερουσίων, δηλαδή, στο χωριό καταγωγής του Νίκου Καζαντζάκη, όπου βρίσκονται η έδρα του Κέντρου Κρητικής Λογοτεχνίας και το Μουσείο Καζαντζάκη. Εάν δεν υπήρχαν, όμως, οι Γραφικές Τέχνες «Τυποκρέτα» και ο διευθυντής τους Κώστας Καζανάκης (ακλόνητοι υποστηρικτές του Κέντρου) να αναλάβουν εξ ολοκλήρου την έκδοση του παρόντος τόμου, το Συνέδριο, σύμφωνα και με την προπαρατεθείσα ρήση του Κώστα Μουτζούρη, θα κινδύνευε να θεωρηθεί μη πραγματοποιηθέν. Σημειωτέα και η συνετή επιμέλεια των «Πρακτικών» από την Καλλιόπη Κωτσάκη, που φρόντισε να υπάρχει ξεχωριστή κεφαλίδα για κάθε Ανακοίνωση, στοιχείο καθοριστικό για τη λειτουργική διάρθρωση ενός συλλογικού επιστημονικού πονήματος· λείπουν, ωστόσο, τα –στοιχειώδη έστω– βιογραφικά στοιχεία των συνέδρων, άκρως επιθυμητά σε αντίστοιχες περιπτώσεις.

Ως προς τα επιστημονικά διατρέξαντα, τώρα, που συνιστούν την ακριβή ουσία, τον λόγο ύπαρξης ενός Συνεδρίου, η παράθεση ορισμένων τίτλων εκ των 33 συνολικά Ανακοινώσεων/Εισηγήσεων (που κόμισαν, ως όφειλαν, κάτι σημαντικό/καινούργιο στη μελέτη/έρευνα) δίνει μια αδρή περιγραφή του πραγματευθέντος υλικού: «Φιλολογικά στον “Προμηθέα” του Νίκου Καζαντζάκη», «Ο (ποιητής) Νικηφόρος Βρεττάκος για τον (ποιητή) Νίκο Καζαντζάκη», «Το σκωπτικό και χιουμοριστικό στοιχείο στο ποιητικό και επιλεγμένο θεατρικό έργο (ποιητικό και ποίηση σε πρόζα) του Νίκου Καζαντζάκη», «Μαθαίνοντας από τους άλλους: Ανθολογία ποιημάτων στο “Σημειωματάριο Νάξος” του Μουσείου Νίκου Καζαντζάκη», «Το άγραφο έπος “Ακρίτας” του Καζαντζάκη: επισκόπηση αδημοσίευτων σημειώσεων», «Ο Καζαντζάκης στο περιοδικό “Ο Κύκλος”: μεταφραστικές δοκιμές ποίησης», «Ο Γκρέκο σε μια τερτσίνα του Νίκου Καζαντζάκη», «Ο Καζαντζάκης δημιουργός της “Οδύσειας” και αναγνώστης του Ομήρου: όροι πρόσληψης και ευρωαμερικανικές διαμεσολαβήσεις», «Η διονυσιακή χορεία στην “Οδύσεια” του Καζαντζάκη», «Ο Καζαντζακικός Οδυσσέας στην Κρήτη». Τα παραπάνω ενδεικτικά ερευνητικά στοιχεία προκειμένου για τον «αδηφάγο στοχαστή που προκαλεί τρόμο με την ευρυχωρία της πολυμάθειάς του», σύμφωνα και με την, παλαιότερη, πυκνή διατύπωση του Ι. Μ. Παναγιωτόπουλου («Τετράδια Ευθύνης», τχ. 3, 1993), προστίθενται στην αδιάκοπα διογκούμενη βιβλιογραφία για τον μεγάλο Κρητικό, στην οποία προσφάτως εντάχθηκε και ο έτερος παρουσιαζόμενος εδώ τόμος.

Οπως σημειώνει η μεταφράστρια, η οποία γνώρισε προσωπικά τον (συγγραφέα ιστορικών βιβλίων και βιογραφιών, δημοσιογράφο και ραδιοφωνικό παραγωγό) Πιερ Σιπριό/Pierre Sipriot (1921-1998) στο Παρίσι, το καλοκαίρι του 1994 της παρέδωσε ο ίδιος το, ήδη εκδοθέν προ τετραετίας τότε, γαλλικό πρωτότυπο, συνοδευόμενο από την εξουσιοδότηση/επιθυμία του να μεταφραστεί στην ελληνική. Αρχικά, οι επτά ραδιοφωνικές εκπομπές, που συναποτέλεσαν την εν λόγω βαρυσήμαντη συνέντευξη, τον Μάιο του 1957 (6 μήνες πριν από τον θάνατο του Νίκου Καζαντζάκη), δημοσιεύονταν παράλληλα, αν και αποσπασματικά, στη γαλλική εφημερίδα «Combat», όπου αρθρογραφούσε ο Πιερ Σιπριό, και σε δύο λογοτεχνικά περιοδικά. Δυστυχώς, καθυστέρησαν πολύ να εκδοθούν εν συνόλω και αυτοτελώς στη γαλλική· καθυστέρηση η οποία παρατάθηκε περαιτέρω, σχεδόν τρεις δεκαετίες ακόμη, έως την πολυπόθητη μεταφορά τους στη μητρική γλώσσα του Κρητικού, ο οποίος, βέβαια, στη συνέντευξη μιλούσε γαλλικά.

Οι «Συνομιλίες» είναι όντως σημαίνουσες διότι, όπως ορθά σημειώνεται στην Εισαγωγή, πρόκειται για την πρώτη και μοναδική αυθεντική προσέγγιση του καζαντζακικού έργου και των ιδεών που το έθρεψαν από τον ίδιο τον δημιουργό του, κατατεθειμένη προφορικά, άρα πηγαία, ενώπιον κάποιου άλλου (και μάλιστα καλού γνώστη του υπό συζήτηση αντικειμένου) και, επιπλέον, σε συνακρόαση με άγνωστο αριθμό ακροατριών και ακροατών. Στο δικό του Προλόγισμα ο Πιερ Σιπριό στέκεται, μεταξύ άλλων, στη φράση του Οδυσσέα (alter ego του)-Νίκου Καζαντζάκη: «Ελευθερία σημαίνει να αγωνίζεσαι στη Γη χωρίς ελπίδα», προεξαγγέλλοντας τους συγκεκριμένους καζαντζακικούς ήρωες που προβάλλουν εντονότερα στη διάρκεια των «Συνομιλιών» μαζί με την αγαπημένη, αυστηρή πατρίδα Κρήτη, τη ζωντανή δημοτική γλώσσα και τις φιλοσοφικές επιδράσεις που διαμόρφωσαν το, σήμερα πλέον γνωστό ως, «φαινόμενο Καζαντζάκη».

Στην επόμενη από την επιστολική φράση που εμφανίζεται ως τίτλος του παρόντος άρθρου, ο Νίκος Καζαντζάκης έγραφε: «Προσπάθησα μέσα στην “Οδύσεια” να φτιάξω μια μήτρα, ένα υπόδειγμα του μελλοντικού Ανθρώπου». Διαπιστώνεται δε, ότι, με θαυμαστή συνέπεια, στο ίδιο σημείο/σκεπτικό καταλήγουν και όσα υποστηρίζει στην προκείμενη συνέντευξη σχετικά με την (διαχρονική) ευθύνη του συγγραφέα: «Η λογοτεχνία δεν πρέπει να είναι τσίρκο. Η ώρα είναι κρίσιμη.

Η άβυσσος δεν βρίσκεται μακριά μας. Οι δηλητηριασμένες αναθυμιάσεις της ήδη γίνονται αισθητές. Την πλησιάζουμε κάθε στιγμή που διαπράττουμε μια πράξη δειλίας, που εγκαταλειπόμαστε στην ανεμελιά και την απραξία· δεν θεωρώ ότι είμαι συγγραφέας που δημιουργεί ουτοπίες. Αντιθέτως, προσπαθώ να χρησιμοποιώ όλες τις ικανότητές μου, όσο αδύναμες κι αν είναι, για να μετατρέψω την ουτοπία σε πραγματικότητα. Επιχειρώ να δημιουργήσω ήρωες που συγκεντρώνουν τις προσδοκίες της εποχής και αναγγέλλουν καλύτερους καιρούς».

Ναι, το 1957 τα έλεγε αυτά· μόλις τώρα, δηλαδή· στον ιστορικό, δραματικό και τραγ(ελαφ)ικά επαναλαμβανόμενο, μάταιο Ενεστώτα της ανθρώπινης διαδρομής.