«Κανονικοί άνθρωποι που έγιναν δολοφόνοι»

Η κάμερα, ως βλέμμα του παρατηρητή, στέκεται σε απόσταση παρακολουθώντας μια ειδυλλιακή οικογένεια ντυμένη σε λευκές δαντέλες να απολαμβάνει μια λαμπερή καλοκαιρινή μέρα στην όχθη ενός ποταμού. Η πρώτη σκηνή της «Ζώνης ενδιαφέροντος», ταινίας του Βρετανού Τζόναθαν Γκλέιζερ βασισμένης στο βιβλίο του Μάρτιν Εϊμις, οριοθετεί το βλέμμα μας σε μια σταθερή απόσταση από τα δρώμενα.

Χάρη σ’ αυτήν την απόσταση η προσοχή μας παραμένει προσηλωμένη στην καθημερινή ρουτίνα της πολυπληθούς οικογένειας, με τα παιδιά να παίζουν στον κήπο και να κοιμούνται στο σπίτι με τα τακτοποιημένα δωμάτια, την αφοσιωμένη μητέρα και την υπάκουη καμαριέρα, ανάμεσα στα καθημερινά παιδικά δράματα, που όμως εκτυλίσσονται πάνω σε ένα θεμελιώδες υπόστρωμα πατρικής ασφάλειας και μητρικής φροντίδας. Η προσοχή παραμένει προσηλωμένη γιατί, χάρη στην απόσταση, επίσης διαφαίνεται το στρατόπεδο συγκέντρωσης του Αουσβιτς στο βάθος. Μετά από λίγα λεπτά μαθαίνουμε ότι ο οικογενειάρχης δεν είναι άλλος από τον Ρούντολφ Ες, τον επικεφαλής του στρατοπέδου και συντονιστή των αποτρόπαιων μαζικών εκτελέσεων των Εβραίων λίγα μέτρα πιο πέρα από το χαρούμενο σπίτι.

«Το να παρακολουθούμε την ιστορία από τη μεριά του Γερμανού διοικητή, την οικογενειακή και επαγγελματική ζωή του, ήταν κάτι που μας φάνηκε αμέσως ενδιαφέρον», παρατήρησε ο παραγωγός Τζιμ Γουίλσον σε πρόσφατη διαδικτυακή συνέντευξη Τύπου με συντονιστή τον κριτικό του περιοδικού Screen International, Τιμ Γκρίερσον. «Αυτή η στροφή 180 μοιρών από τους γνωστούς τρόπους εξιστόρησης του Ολοκαυτώματος λειτούργησε σαν δίοδος προς μια άλλη οπτική».

«Το ενδιαφέρον μου για την οπτική του δράστη υπήρχε πριν διαβάσω το μυθιστόρημα του Μάρτιν Εϊμις», πρόσθεσε ο σκηνοθέτης. «Αλλά το βιβλίο μού έδωσε την άδεια να το εφαρμόσω. Η προσέγγιση [του Εϊμις] ήθελε πολύ κουράγιο και με βοήθησε να κάνω κι εγώ το ίδιο». Η παράδοξη αυτή προοπτική ξεκλειδώνει «την αρχέγονη ικανότητα του ανθρώπινου είδους για βία». Η βία δεν ανήκει πλέον σε τερατώδη πλάσματα, αλλά σε άτομα που μοιάζουν με σένα και μένα, με έναν οικογενειάρχη, για παράδειγμα, που αγαπάει τα παιδιά του και τη σύζυγό του, προσφέροντάς τους τάξη και ασφάλεια.

«Δεν ήταν ανώμαλοι τύποι, αλλά κανονικοί άνθρωποι που βήμα βήμα έγιναν δολοφόνοι, ξεκομμένοι από τις ίδιες τους τις πράξεις», συνέχισε ο Γκλέιζερ. Μάλιστα και οι δύο συνεργάτες, σκηνοθέτης και παραγωγός, μελέτησαν αναλύσεις του Ολοκαυτώματος που δεν το αντιμετωπίζουν ως ένα σπάνιο επεισόδιο, μια εξαίρεση της ανθρώπινης ιστορίας, ως κάτι που ανήκει στον χώρο του μύθου και του ιερού, αφού «μια τέτοια προσέγγιση είναι συντηρητική και αφαιρεί την πολιτική σημασία», όπως επισήμανε ο Γουίλσον. «Τελικά, το ερώτημα της ταινίας μπορεί να μην είναι απλά “πώς είναι δυνατόν κοινοί άνθρωποι να κάνουν τόσο τρομερά πράγματα”, αλλά “κατά πόσο είμαστε και εμείς σαν αυτούς”. Νομίζω πως το ερώτημα αφορά τόσο την εποχή εκείνη όσο και την εποχή μας σήμερα».

«Πρέπει να εξελιχτούμε», τόνισε ο σκηνοθέτης. «Πρέπει να εξελιχτούμε πέρα από την τάση προς τη βία, στη σκέψη και στην πράξη. Δεν αποδέχομαι την άποψη ότι δεν έχουμε αυτή τη δυνατότητα. Ο καθένας μας έχει χρέος να το προσπαθήσει. Η ταινία μιλάει για την ικανότητα που έχουμε όλοι μας να βιαιοπραγήσουμε, να διαλέγουμε ποιον αγαπάμε και ποιον όχι, με ποιον θα συμπάσχουμε και με ποιον όχι».

Πέρα από τη σεναριακή προσέγγιση, η ταινία παρουσιάζει ενδιαφέρον και στην εκτέλεσή της. «Βλέπω την ταινία ως εξπρεσιονιστική», είπε ο Γκλέιζερ αναφερόμενος στην πρόθεσή του να χρησιμοποιήσει όλα τα εκφραστικά μέσα στη διάθεσή του ώστε να μεταδώσει μια γενική αίσθηση. «Υπάρχει κάτι που κρύβεται πίσω και γύρω από τις εικόνες».

Αυτό το «κάτι» είναι η φρίκη που έχουμε όλοι φανταστεί, αλλά που δεν μπορούμε να γνωρίσουμε παρά μόνο έμμεσα και άμορφα μέσω του ήχου της ταινίας: «Εξαρχής δεν υπήρχε καμία επιθυμία μέσα μου να αναπαραστήσω τις αποτρόπαιες πράξεις με εικόνες και ηθοποιούς. Με τον ήχο, όμως, μπορούμε να δούμε τις εικόνες στον νου μας. Γι’ αυτό και έπρεπε να ακούγεται σαν… την κόλαση. Ο σχεδιασμός του ήχου χτίστηκε πολύ προσεκτικά από τον Τζόνι Μπερν, ο οποίος βασίστηκε σε ντοκουμέντα και σε μαρτυρίες. Σίγουρα δεν θα ήταν δυνατόν να αναπαραστήσουμε τους ήχους της φρίκης με μερικούς ηθοποιούς στο στούντιο. Κάτι τέτοιο απαιτούσε πολλές ηχογραφήσεις μέσα από αληθινές καταστάσεις. Ο Τζόνι είχε μια ολόκληρη ομάδα από ηχολήπτες που πήγαιναν συχνά στη Γερμανία κυνηγώντας ήχους μέσα στους δρόμους τη νύχτα. Χρησιμοποιήσαμε τωρινούς ήχους, ωστόσο για να αναπλάσουμε μια ηχητική ποιότητα που εκφράζει την πραγματικότητα του Ολοκαυτώματος. Δουλέψαμε με τον ήχο όπως με τις εικόνες. Δεν ήταν δευτερεύων [ο ήχος], αλλά αποτελεί μια ολόκληρη ζωντανή ενότητα στην ταινία».

Αναδημιουργώντας μια πραγματικότητα που ξεπερνά τη φαντασία, ο σκηνοθέτης αποφάσισε να περιορίσει την εμπειρία του θεατή έτσι ώστε πάνω από όλα να συναισθανθεί την αδυναμία του να κατανοήσει το ακατανόητο, να γνωρίσει την απερίγραπτη φρίκη και τον τρόμο. «Η αδιαφορία, η συνενοχή και η διάστασή μας από τα φρικιαστικά συμβάντα προστατεύουν τη νοητική μας κατάσταση, την ασφάλεια και την πολυτέλειά μας», εξήγησε ο Γκλέιζερ.

«Η οικογένεια Ες αποτελεί ένα παράδειγμα εξτρεμισμού», είπε ο Γουίλσον. «Φροντίζουν την οικογένεια, έχουν όνειρα, αγαπάνε τα παιδιά τους. Και στη συνέχεια ο Ρούντολφ Ες πάει στη “δουλειά” για να δολοφονήσει άλλες οικογένειες, να τις καταστρέψει και να τις διαλύσει. Η συμπόνοια τους είναι επιλεκτική. Αυτό όμως συμβαίνει παντού γύρω μας, τότε όπως και τώρα. Επίσης τείνουμε να θεωρούμε τους εαυτούς μας ως θύματα και άλλους ως υπεύθυνους, πράγμα που δεν μας οδηγεί πουθενά», κατέληξε ο σκηνοθέτης.