«Για την ελπίδα»;

Αρκεί ένα και μόνο επίθετο («νέα») να εδραιώσει το ουσιαστικό («Αριστερά»); Οταν μάλιστα το επίθετο εστιάζει την αιχμή του στην ηλικία, τόσο που να αφορά το «απροσδόκητο», το «παράδοξο», το «πολύ πρόσφατο», αλλά και το ουσιαστικό να μην παραμένει το ίδιο «νεογνό» της πολιτικής ζωής; Ακόμη και ο «παππούς» υποδείκνυε ότι στο «πιο παλαιό» να βρίσκουμε το «πιο νέο» («im Ältersten das Neuste zu finden», 1865). Μάλιστα, αν ζούσε ο Μίκης θα υποδείκνυε ποιος εξέδωσε το περιοδικό «Νέα Αριστερά» (τχ.1, 9.11.1970); Ή ποιος την «Επιθεώρηση Νέας Αριστεράς» (αρ. 1, Δεκ. 1975) και ποιος έγραψε το κείμενο «Για την ΕΔΑ, τα ΚΚΕ και το δρόμο της Ν. Αριστεράς» («Αντί», τεύχ. 31,1.11.1975, 36-37);

Μένω στον Δημήτρη Χατζή που κρατάει τις αποστάσεις του από τους μηχανισμούς των τμημάτων της εγχώριας Αριστεράς, ελπίζοντας ωστόσο στην ανασυσπείρωση των «λαϊκών δημοκρατικών δυνάμεων» («ένα μέρος τους βρήκε τη στέγασή του στο ΠΑΣΟΚ») και στην επίτευξη του «κόμματος της νέας αριστεράς» (7.11.1974). Υπόσχεται με την επιστροφή του στην Ελλάδα να τεθεί στη διάθεση του «αγώνα της Αριστεράς» – όπως βέβαια αυτός την εννοεί «πέρα απ’ την πολυδιάσπασή της και πέρα απ’ τις δικές του διαφορές» (16.11.1974). Ειδικότερα, ως προς το θέμα αυτής της «πολυδιάσπασης», ήρωες των λογοτεχνικών του κειμένων, όπως αυτός στη «Νήσο Ανυδρο», «ελεεινολογούν τις εσωτερικές διαμάχες της Αριστεράς» και τις αποτιμούν ως «σπασμούς της απελπισίας» (1976: 105), ενώ ο ίδιος αρθρογραφεί στο «Αντί» (στο περιοδικό με το οποίο συνεργάστηκε ώς το τέλος της ζωής του) για την ανάγκη υπέρβασης των υπαρχόντων σχημάτων της Αριστεράς, ώστε να ανοίξει ο «δρόμος της Νέας Αριστεράς» (1.11.1975: 36-37).

Ως προς την ιδεολογική της σκευή, ο Χατζής δεν υπήρξε φειδωλός. Στο διήγημα που μόλις μνημόνευσα η πολιτική σήμαινε την «προοπτική της κοινωνικής αλλαγής», δηλαδή την «προϋπόθεση ενός ουσιαστικού μετασχηματισμού της κοινωνίας» και τη «δημιουργία νέων ανθρώπινων κοινοτήτων». Δίδεται μάλιστα η εικόνα μιας τέτοιας «βιβλιοθήκης» και όχι κασέλας: «μαρξισμός, ευρωπαϊκή πολιτική ιστορία, σύγχρονη αναθεωρητική μαρξιστική σκέψη, φαινομενολογία κ’ υπαρξισμός, μαζί με κάποια –λιγότερα– ελληνικά ιστορικά και κοινωνιολογικά μελετήματα». Για να προστεθεί η υπόμνηση: «Η βασική του θεωρητική του αντίληψη για την ανάγκη της ριζικής κοινωνικής αλλαγής δεν άλλαξε και δεν έπαψε να την πρεσβεύει με τον ανένδοτο τρόπο του» (1976: 96, 99, 100).

Στο «Διπλό βιβλίο» η πτώση της δικτατορίας σηματοδοτεί τις μεταβολές που προοιωνίζονται στο τελευταίο μέρος του μυθιστορήματος. Στο ελληνικό καφενείο της Στουτγκάρδης «μεγάλος μύλος πάλι». Με την αμεριμνησία ότι όλοι τους «τα ’χαν προβλέψει», μπορούν, με την «πιο μεγάλη βεβαιότητα πάλι», να «ξαναρχίζουν αλλιώς, τις ίδιες μεγάλες κουβέντες». Και όλοι τους με την ίδια βιασύνη επιστρέφουν στην Ελλάδα για να «προφτάσουν να εξαργυρώσουν τη μεγάλη τους αντίσταση». Ως δημαγωγοί, μάλιστα, παραβλέποντας «τις μεγάλες θεωρητικές τους αντιρρήσεις» με την κυβέρνηση που σχηματίστηκε, διατείνονται ότι «μέσα απ’ αυτήν μπορούμε τώρα ν’ αποβλέψουμε σε μεγάλες σοσιαλιστικές προωθήσεις». Αρκεί να καταλάβουν οι ίδιοι «αμέσως τις κατάλληλες θέσεις». Ο μόνος με τον οποίο συμφωνούσε ο Κώστας είναι ο Βασιλειάδης που αναρωτιέται «τι θα γίνουν αυτοί χωρίς τους δικτάτορες», μια και με τη δικτατορία όλοι μας «βολέψαμε την ψευτιά μας». Είναι ο ίδιος που διατύπωσε «ήσυχα και στρογγυλά» την ανάγκη για «ένα καινούργιο αριστερό κόμμα» στην Ελλάδα. Ως προς τον προσανατολισμό του ο «συγγραφέας» κλείνει το τετράδιό του με ένα «φύλλο ξεχωριστό» για τις «καινούργιες κοινότητες ανθρώπων».

Ο Κώστας μονολογεί «λίγο πιο πέρα» από την «πίσω πόρτα» του σταθμού των σιδηροδρόμων, σ’ ένα «κασόνι». Χαμάλης «απολυμένος απ’ τη δουλειά του» είναι στον «δρόμο – και δρόμο δεν έχει κανέναν». Κανένας δεν μπορεί να του ψιθυρίσει «μια λέξη σωστή» – «κόμματα, βιβλία, φυλλάδες, εφημερίδες, σοφοί και φιλόσοφοι». Κι αν τον φορτώσουν μαζί μ’ αυτό το κασόνι και τον κλείσουν σε κάποιο βαγόνι, μπορεί να «φτάσει να τον βρει τον μεγάλο κόσμο»; Τότε είναι που γνωρίζει τον «συγγραφέα», για τον οποίο η Αναστασία μπορούσε να πει περισσότερα και να δώσει στον αδελφό της, όταν επέστρεψε στην Ελλάδα, το «πολύ καθαρογραμμένο» φύλλο που προοριζόταν γι’ αυτόν. Σηκώνεται λοιπόν από το κασόνι «που κάθεται τόσες ώρες αναποφάσιστος» και, παρά τον «δαιμονισμένο θόρυβο», αντιλαμβάνεται ότι επαναλαμβάνει όσα του έγραψε «στο ξεχωριστό του σημείωμα». Δηλαδή «γι’ αυτούς τους άλλους που λέει. Για την ελπίδα. Κι ας είναι λίγο για την Ελλάδα – γιατί να μην είναι;».

Κι αν το «Διπλό βιβλίο» δεν αποκλείει τη δυνατότητα να ολοκληρωθεί στης «ελπίδας το βιβλίο», με μια νέα «εφηβεία» που θα ωθεί τον Κώστα μέσα από την «έρημο λεωφόρο» να συναντήσει «στο τέλος τους άλλους», ώστε μαζί να «κάνουνε δικές τους τις μεγάλες αυτές πολιτείες των ξένων», στο «Δοξαστικό για τους νικημένους» (που δημοσιεύεται λίγους μήνες μετά το μυθιστόρημα) ένα παρόμοιο υπόβαθρο ιδεών οδηγεί τον νέο Οδυσσέα –«γενναίο, δικαιωμένο, ανένδοτο»– στο «κατάγυμνο» νησί, έπειτα από είκοσι χρόνια «περιπλάνησης».

Σε μια «πέτρα μέσα στο πέλαγο» που είναι η «Ανυδρος» ή η «Αμοργοπούλα». Μόνο που η «ήττα» και η «παραίτηση» ήταν πίσω και όχι μπροστά στο «δικό του νησί», στη «μέση της θάλασσας» με «τίποτα πάνω, τον εαυτό του μονάχα» (βλ. Δημήτρης Χατζής: «Το διπλό βιβλίο», Αθήνα 2009, 145-151). Μάλλον θα επανέλθω, ίσως κρατώντας στο χέρι και το «Κιβώτιο» του Αρη Αλεξάνδρου, αλλά και στο στόμα μας τους στίχους του: «Χρόνια πασχίζουμε να χτίσουμε τον κόσμο/ να τον μεταμορφώσουμε/ ζυμώνουμε τη λάσπη και συνεχώς διαλύεται/ απ’ τις προλήψεις τις βροχές τις προδοσίες». Επιπλέον, και με τους στίχους του Τίτου Πατρίκιου: «Υμνώ τα χέρια που παίρνουν όπλα για την ελευθερία/ τώρα όμως μόνο αφού εξετάσω και βεβαιωθώ/ πως η ελευθερία που υπόσχονται δεν είναι μια νέα σκλαβιά»…

*Ομότιμος καθηγητής Κοινωνικής και Πολιτικής Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων