Οι ολόγλυφες ολόσωμες απεικονίσεις σε Ελλάδα και εξωτερικό

Πρώτη από όλες τις πόλεις της Ελλάδας και με αφορμή τη συμπλήρωση των πενήντα χρόνων από τον θάνατό του, τιμά τον Καποδίστρια η γενέτειρά του, Κέρκυρα, με τη δημιουργία ενός μαρμάρινου μεγαλοπρεπούς ανδριάντα. Η ανέγερσή του οφείλεται στην ευγενή χορηγία του Ιωάννη Τουρλινού και η παραγγελία ανατίθεται στον Λεωνίδα Δρόση (1834-1882) την άνοιξη του 1882, αλλά εξαιτίας του αιφνίδιου θανάτου του προς το τέλος της χρονιάς, το έργο αποπερατώνεται από τον μαθητή του, Γεώργιο Ξενάκη (1865-1911) το 1885.

Ο Καποδίστριας παρουσιάζεται όρθιος και επιβλητικός, φορά το ευρωπαϊκό ένδυμα της ανώτερης κοινωνικής τάξης της εποχής του και περιβάλλεται με αρχαιοπρεπή μανδύα. Αποδίδεται σε ήρεμη και πλήρη άνεσης στάση, με το κεφάλι σε απαλή στροφή προς τον δεξί του ώμο, με τον κορμό να κάμπτεται στην περιοχή του ισχίου, με το δεξί πόδι, λυγισμένο στο γόνατο, να προβάλλει με φυσική χάρη, ενώ το δεξιό χέρι, επίσης λυγισμένο, να διαγράφει λοξά το στέρνο και με τον δείκτη της παλάμης υψωμένο, σαν να θέλει να επιστήσει την προσοχή σε κάποιο σημείο του λόγου του, προβαίνει σε χειρονομία ρητορικής φύσης.

Μέσω της προσφυγής του δημιουργού σε στοιχεία ιδεαλιστικής υφής, τα οποία συσχετίζονται συνειδητά με την αρχαιότητα, επιδιώκεται μια αποθεωτική παρουσίαση της μορφής και η εξύψωσή της σε ιδέα.

Μια επίσης πρώιμη απεικόνιση του Κυβερνήτη, η οποία χρονολογείται ανάμεσα στα τέλη του 19ου αιώνα και τις αρχές του 20ού, απαντάται στο νησί της Τήνου, είναι φιλοτέχνημα σε γύψο του Λάζαρου Σώχου (1862-1911) και φιλοξενείται στο Μουσείο Τηνίων Καλλιτεχνών (ΠΙΙΕΤ), στη Χώρα.

Η σύνθεση αποτελείται από την όρθια μορφή του Καποδίστρια και έναν χαμηλό πεσσό που τον πλαισιώνει στα αριστερά του. Από την κορυφή του ξεδιπλώνεται με κατιούσα φορά ένα λυμένο ειλητάριο, στην επιφάνεια του οποίου διακρίνεται σημειωμένη με κεφαλαία γράμματα η λέξη ΕΛΛΑΣ, αναφορά υπαινικτικής φύσης, η οποία συνδέει την εικονιζόμενη προσωπικότητα με τη χώρα που κυβερνά.

Ο Καποδίστριας αποδίδεται όρθιος και σε στάση επιβολής, αναπαράγοντας το γνωστό πολυκλείτειο σχήμα, ενώ το αριστερό χέρι κατεβαίνει παράλληλα με το σώμα για να ακουμπήσει δυναμικά πάνω στον πεσσό, συγκρατώντας το ειλητάριο, και το δεξιό φέρεται μπροστά ενεργοποιώντας με εκφραστικό τρόπο τη χαρακτηριστική χειρονομία, η οποία συνοδεύει, κατά κανόνα, την αγόρευση ενός ρήτορα.

Πολύ μεταγενέστερος των δύο προηγούμενων είναι ο ανδριάντας που φιλοτεχνείται σε λευκό μάρμαρο από τον Γεώργιο Μπονάνο (1863-1940) γύρω στο 1930 και κοσμεί τον εμπρόσθιο αύλειο χώρο του κτιρίου της Πρυτανείας του Πανεπιστημίου Αθηνών.

Ο κυβερνήτης αποδίδεται καθήμενος, με τον κορμό κατά μέτωπο, ενώ το κεφάλι του στρέφει απαλά στα αριστερά του. Στη μετωπική του όψη φαίνεται αγέρωχος και επιβλητικός, ενώ, αντίθετα, αν ιδωθεί από τα πλάγια, ο άνω κορμός του εμφανίζεται να προκύπτει ελαφρά. Η κάμψη αυτή ίσως ξεγελάει προς στιγμήν, θεωρούμενη ότι εικονοποιεί συμβολικά έναν ελαφρύ κάματο, παραπέμποντας στο σκεπτικό ότι η μορφή κλίνει λόγω του βάρους των ευθυνών του αξιώματός της, κάτι που δεν ανταποκρίνεται στην αλήθεια. Αντίθετα, πρόκειται για στάση που παραπέμπει μάλλον σε φυσική ορμή, η οποία ερμηνεύεται ως εγρήγορση και ανακύπτει ως απόρροια μιας πολύ έντιμης διάθεσης της μορφής να ανταποκριθεί με συνέπεια στα κυβερνητικά της καθήκοντα, καθώς και της προσήλωσης στα οράματά της. Με το αριστερό χέρι συγκρατεί βιβλίο, το οποίο στην εμπρόσθια όψη του φέρει ανάγλυφη παράσταση και χαραγμένη την εμβληματική φράση «Δράξασθε παιδείας», βιβλική ρήση και πρωτεύων στόχος της πολιτικής του Καποδίστρια.

Ενας ακόμη σχετικός ανδριάντας, που οφείλεται στη σμιλευτική δεινότητα του Μιχάλη Τόμπρου (1889-1974), κοσμεί από το 1933 την πλατεία Καποδίστρια στο Ναύπλιο.

Ο κυβερνήτης εικονίζεται όρθιος, μετωπικός και σε ώριμη ηλικία, απόλυτα συμβατή με εκείνη που είχε τη χρονική περίοδο της θητείας του, είναι ντυμένος με το επίσημο μακρύ φράκο και φέρει παράσημο καρφιτσωμένο δίπλα στο αριστερό του πέτο, στο ύψος της καρδιάς.

Η σύνθεση παρουσιάζει περαιτέρω εικονογραφικό ενδιαφέρον με την παρουσία ενός κομμένου κορμού δέντρου, ο οποίος εφάπτεται με τη μορφή από τα δεξιά της και ανέρχεται έως το ύψος περίπου των γλουτών της. Στον εν λόγω κορμό αποφύονται νέα κλαδιά και φύλλα. Με αυτή την επιλογή, ο γλύπτης τείνει στον συμβολισμό και την αλληγορία. Το κομμένο δέντρο παραπέμπει στο κόψιμο της ζωής, τον θάνατο, εν τούτοις, εδώ, δεν πρόκειται για οργανικό αλλά για αλληγορικό, ο οποίος αντιστοιχεί σε εκείνον της ελευθερίας της Ελλάδας και συμπίπτει με τη μακροχρόνια υποδούλωσή της στους Οθωμανούς. Τα φύλλα, που έχουν ήδη αρχίσει να εκφύονται, αποσκοπούν στη μορφοποίηση της ιδέας της Παλιγγενεσίας του Εθνους.

Στο μουσείο των Τηνίων Καλλιτεχνών (ΠΙΙΕΤ), στη Χώρα της Τήνου, φιλοξενείται και μια καθιστή απεικόνιση του Κυβερνήτη (εικ. 1). Πρόκειται για φιλοτέχνημα σε γύψο του Ιωάννη Βούλγαρη (1884-1960), το οποίο αποτελεί μέρος του συνόλου των έργων που δωρίζονται μετά τον θάνατο του γλύπτη, το 1972, στο εν λόγω μουσείο από τον γιο του, Ευάγγελο Βούλγαρη.

Ο τιμώμενος εικονίζεται σε νεαρή ηλικία, πολύ πριν γίνει Κυβερνήτης της Ελλάδας, ντυμένος με ένδυμα εποχής και καθισμένος σε αρχαιοπρεπή θρόνο. Επαναλαμβάνεται και εδώ η δομική σύνταξη που βασίζεται στο γνωστό καθήμενο ανδρικό τύπο, ωστόσο ο δημιουργός προτείνει μια πιο προσωπική εκδοχή, σύμφωνα με την οποία το εν λόγω μοντέλο προβάλλεται μέσα από μια εκφραστικότερη και προπάντων φυσικότερη πραγμάτωση, η οποία χωρίς να αρνείται ιδεαλιστικά στοιχεία, ανταποκρίνεται ταυτόχρονα σε πιο σύγχρονες ρεαλιστικές αναζητήσεις δυτικής προέλευσης. Ετσι, η μορφή διακρίνεται για τον ρεαλισμό και την ομορφιά, την άνεση και την αμεσότητα, ενώ ταυτόχρονα είναι έκδηλες η ενέργεια και η ζωντάνια, οι οποίες πηγάζουν από μια εσωτερική δυναμική που οφείλεται κυρίως στη νεαρή της ηλικία.

Ακολουθούν δύο ακόμη μνημειακές απεικονίσεις του Καποδίστρια που βρίσκονται σε υπαίθριους κοινόχρηστους χώρους εκτός ελλαδικών ορίων και έχουν αμφότερες δημιουργηθεί τον τρέχοντα αιώνα.

Η πρώτη από αυτές, φιλοτεχνημένη το 2001 σε ορείχαλκο από τον γλύπτη Κωνσταντίνο Παλαιολόγο (1939), βρίσκεται στη Σλοβενία, στην πόλη Κόπερ, σύγχρονη ονομασία της πόλης Capo d’ Istria, η οποία αποτελεί τόπο καταγωγής της οικογένειας Καποδίστρια, από το όνομα της οποίας πήρε και το δικό της. Ο Καποδίστριας παρουσιάζεται επίσης καθήμενος σε θρόνο και στο αριστερό του χέρι κρατάει βιβλίο.

Κατά δύο χρόνια μεταγενέστερος, είναι ο σχετικός ανδριάντας που απαντάται στην Αγία Πετρούπολη, στη Ρωσία, δημιουργία του Ρώσου γλύπτη Vjacheslav Klykov (1939-2006). Η πρωτοβουλία της ανέγερσής του ανήκει στην Ομοσπονδία Ελληνικών Κοινοτήτων Ρωσίας, επί προεδρίας Β. Γ. Κάισεβ, η οποία αναλαμβάνει εξ ολοκλήρου τη σχετική δαπάνη και τον δωρίζει στην εν λόγω πόλη με αφορμή την επέτειο των τριακοσίων χρόνων από την ίδρυσή της από τον Μεγάλο Πέτρο. Τοποθετείται στην Ελληνική Πλατεία που βρίσκεται στη Λεωφόρο των Ελλήνων, δίπλα στην αίθουσα συναυλιών «Οκτιάμπρσκι» στο σημείο ακριβώς όπου παλιά βρισκόταν έως το 1964, οπότε κατεδαφίστηκε, ο Ελληνικός Ορθόδοξος Ναός του Αγίου Δημητρίου Θεσσαλονίκης, και αποκαλύπτεται στις 29 Μαΐου 2003.

Ακόμη τρεις απεικονίσεις (εικ. 2) εντοπίζονται στο εργαστήριο του γλύπτη Σταύρου Βαλασάκη (1937), στον Νέο Κόσμο, στην Αθήνα. Πρόκειται για μελέτες σε γύψο και σε μικρές διαστάσεις, οι οποίες έχουν φιλοτεχνηθεί ανάμεσα στα χρόνια 2021 και 2022 και η δημιουργία τους δικαιολογείται από τον μεγάλο θαυμασμό που τρέφει ο εν λόγω καλλιτέχνης για τη συγκεκριμένη προσωπικότητα.

Οι συνθέσεις, σχεδόν όμοιων διαστάσεων και όψης, παρουσιάζουν τον Καποδίστρια όρθιο, να κρατάει ειλητάριο στο αριστερό χέρι και πλαισιωμένο στα δεξιά του από χαμηλό κίονα αρχαιοελληνικής προέλευσης.

ΥΓ. Θερμές και ειλικρινείς ευχαριστίες από την πλευρά της γράφουσας απευθύνονται στον γενικό πρόξενο της Ελλάδας στην Αγία Πετρούπολη, κ. Σπυρίδωνα Βούλγαρη, καθώς και στους γλύπτες Σταύρο Βαλασάκη και Κωνσταντίνο Παλαιολόγο.

*Φιλόλογος - ιστορ. της τέχνης MALettres, MALingu., MAHA, PhD.