Μια συζήτηση για τη δίκαιη γλώσσα (και τις δίκαιες συμπεριφορές)

Πυροσβέστης/πυροσβέστρια, μαία/μαιευτής, βουλευτής/βουλεύτρια. Η λέκτορας (και για το θηλυκό γένος), αλλά η καθαρίστρια. O εργολάβος, η εργολάβος ή η εργολάβα; Μήπως η εργολάβισσα ή η εργολαβίνα; Ο στρατηγός, η στρατηγίνα; Ο πρόεδρος, η προεδρίνα; Οι φοιτητές, οι φοιτήτριες, τα φοιτητά; Οι σπουδαστές, οι σπουδάστριες, τα σπουδαστά; Ολες, όλοι, όλ@.

Γιατί είναι συνηθέστερο το ταξιτζού, αλλά κρατάμε τον αρσενικό τύπο φιλόλογος και για το θηλυκό γένος; Η επιρροή, ή η επιβολή την οποία ασκεί κάποιος στους άλλους λόγω της θέσης ή της ειδικότητάς του, ποιο ρόλο διαδραματίζει; Πώς ορίζεται η ευθύνη των φυσικών ομιλητών σε σχέση με τις γλωσσικές τους επιλογές και πόσο αυτόματα συντηρούνται και αναπαράγονται τα έμφυλα στερεότυπα; Ποια αποτελέσματα προκύπτουν όταν αναζητήσει κανείς (ή καμία ή κανένα) στο διαδίκτυο τη φράση για τα μάτια μιας γυναίκας και ποια για τα μάτια ενός άντρα; (έχουν μεγάλο ενδιαφέρον). Επιπλέον, πώς υποδέχεται και πώς αντιδρά το γλωσσικό αισθητήριο σε άνωθεν συστάσεις και κανονιστικές στάσεις; Μπορεί να γίνει λόγος για ένα debate μεταξύ όσων είναι υποστηρικτές κάποιων νεολογισμών και όσων αντιστέκονται σε αυτούς και ποιο είναι το σκεπτικό των διαφορετικών στάσεων; Και τελικά πόση δικαιοσύνη μπορεί να προσφέρει η γλώσσα σε έναν κόσμο ανισοτήτων; Πολιτική ορθότητα, σύγχυση, αμηχανία;

Μαζί με είκοσι άτομα, φοιτητές, εργαζόμενους, δημοσιογράφους, στις 11 και 12 Νοεμβρίου θα βρισκόμαστε στο Κέντρο Ελληνικών Σπουδών Ελλάδος του Πανεπιστημίου Χάρβαρντ, στο Ναύπλιο, στο πλαίσιο της ετήσιας σειράς εργαστηρίων του, που στοχεύουν στην υποστήριξη των Ελληνικών Σπουδών και του ευρύτερου πεδίου των Ανθρωπιστικών Επιστημών και στην προσφορά διαγενεακών, διεπιστημονικών ευκαιριών διά βίου μάθησης για το ευρύ κοινό. Εκεί συντονίζω ακαδημαϊκά ένα εργαστήριο στο οποίο έχω δώσει τον τίτλο «Η ουδέτερη/συμπεριληπτική γλώσσα. Εμφυλα στερεότυπα και γλωσσικός σεξισμός».

Στο εργαστήριο αυτό θα αναπτύξω μια σειρά από γλωσσικά ζητήματα αιχμής, που αφορούν τη χρήση των λέξεων που καλλιεργούν ή συντηρούν σεξιστικά στερεότυπα. Και θα καλέσω τις συμμετέχουσες και τους συμμετέχοντες (ή τα συμμετέχοντα) να συζητήσουμε για τις γλωσσικές αναπαραστάσεις και τις μορφές που παίρνει ο σεξισμός στους επαγγελματικούς χώρους, στα μέσα ενημέρωσης, στην εκπαίδευση. Θα επιχειρήσω να φωτίσω τον όρο «συμπεριληπτική γλώσσα» (inclusive language) στο πλαίσιο της προσπάθειας να αποφεύγεται η σεξιστική χρήση της γλώσσας και να διευρύνεται μια γλώσσα η οποία στέκεται δίκαια απέναντι στα φύλα και τις κοινωνικές τάξεις. Μια γλώσσα η οποία δεν ευνοεί μόνον ένα βιολογικό ή κοινωνικό φύλο, αποκλείοντας ομάδες ανθρώπων.

Η προσέγγιση του θέματος θα δομηθεί πάνω σε ενδεικτικούς θεματικούς άξονες, όπως:

■ Η γλώσσα ως διαμορφωτής αντιλήψεων, νοοτροπιών, στάσεων ζωής.

■ Σεξισμός, γλωσσικός σεξισμός, έμφυλες ταυτότητες και στερεότυπα.

■ Η συμπεριληπτική/ουδέτερη γλώσσα. Η «δίκαιη» γλώσσα. Εννοιες, ορισμοί, συζήτηση.

■ Λέξεις και φράσεις με χαρακτήρα προκατάληψης, διάκρισης ή απαξίωσης σε σχέση με το φύλο.

■ Ουδέτερη γλώσσα και γλώσσες με γραμματικά γένη και χωρίς.

■ Η δημιουργία ευρέως αποδεκτών ουδέτερων τύπων. Δυσκολίες, επιβολές, αμηχανία, επικοινωνία.

■ Επιστημονικές έρευνες για τον γλωσσικό σεξισμό και τη συμπεριληπτική γλώσσα.

■ Η ισότητα των φύλων και η διαφορετικότητα. Η κοινωνική αλλαγή. Γλωσσικές αναπαραστάσεις.

■ Φύλο και κοινωνική τάξη σε κείμενα μαζικής κουλτούρας.

■ Η συμπεριληπτική γλώσσα ως θέμα δημόσιας συζήτησης.

■ Οδηγοί χρήσης ουδέτερης γλώσσας από διεθνείς οργανισμούς.

■ Το γλωσσικό αισθητήριο των φυσικών ομιλητών/τριών ως κρίσιμος παράγοντας γλωσσικών επιλογών.

■ Πολιτική ορθότητα και ελευθερία της έκφρασης.

Ειδική αναφορά θα γίνει και στις στάσεις των ομιλητών/τριών απέναντι στην ουδέτερη/συμπεριληπτική γλώσσα. Αλλωστε, σε πρόσφατες μελέτες, διατυπώνεται η άποψη ότι η σεξιστική χρήση της γλώσσας διακρίνεται από διαβάθμιση. Ενδιαφέρον όμως παρουσιάζουν και οι ποιοτικές προσεγγίσεις, ειδικά σε σχέση με το φύλο ή την ηλικία, το επίπεδο μόρφωσης των φυσικών ομιλητών.

Πρόκειται για μια πολύ σημαντική πρόκληση, για ένα θέμα που δεν αρχίζει και δεν τελειώνει εδώ και που έχει μεγάλο ενδιαφέρον να παρακολουθούμε την εξέλιξή του. Δεν είμαι σίγουρη ότι θα προσέλθω στο εργαστήριο αυτό με τελειωμένες θέσεις και απαντήσεις, το σίγουρο είναι ότι θα υποστηρίξω πως στον κόσμο της διαρκώς κλιμακούμενης διεύρυνσης των ανισοτήτων, δεν μπορεί να υποχωρεί η διεκδίκηση των δίκαιων συμπεριφορών που προφανώς και δεν εξαρτώνται μόνον από τις καταλήξεις και τους νεολογισμούς της ουδέτερης γλώσσας.

*Καθηγήτρια Γλωσσολογίας και Ελληνικής Γλώσσας στο Παιδαγωγικό Τμήμα Νηπιαγωγών της Σχολής Επιστημών Αγωγής του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων

♦ Για περισσότερες πληροφορίες εδώ: Η ουδέτερη/συμπεριληπτική γλώσσα | Κέντρο Ελληνικών Σπουδών Ελλάδoς (harvard.edu)