Για την τηλεοπτική «επικαιρότητα»

Και στις τρέχουσες κοινοβουλευτικές εκλογές μπορούν να συναχθούν τα ακόλουθα:

1. Πώς τέμνεται η «τηλεξουσία», ως «τέταρτη» δήθεν εξουσία, με την υπάρχουσα κρατική εξουσία; Από μία άποψη η «τηλεξουσία» αποτελεί πια τον κυριότερο μηχανισμό διάχυσης της αγοραφοβικής πολιτικής του σημερινού κράτους. Με την ιδιοτυπία του «μέσου» υποβάλλεται η εικόνα του μονοπωλίου των κριτηρίων αρμοδιότητας για το σύνολο των ζητημάτων της κοινωνικής και πολιτικής ζωής. Απ’ αυτήν την πρακτική προκύπτει η βεβαιότητα της αυθυπαρξίας του «μέσου» που φαίνεται να διαθέτει την ικανότητα μετατροπής του «φαινομένου» στην οθόνη σε «ουσία» των πραγμάτων και το αντίστροφο. Για τους ιδιοκτήτες μιας τηλεοπτικής οθόνης και για κάποιους από τους «αστέρες» της, που μετρούν το ύψος τους με την τηλεθέαση, επιδιώκεται να αναχθούν σε «εθνικό» τηλεοπτικό εγχειρίδιο και συνακόλουθα σε ιδιόνομο μηχανισμό πολιτισμικής ηγεμονίας. Εδώ ακριβώς βρίσκεται το σημείο τριβής και ενδεχόμενης «συναλλαγής» με την κρατική εξουσία.

Δηλαδή, μπορεί να αναπτυχθεί ένα δούναι-λαβείν αμοιβαία επωφελές. Ποιο είναι το όπλο της «τηλεξουσίας» που καθιστά περισσότερο τελεσφόρα από την πλευρά της τη συναλλαγή; Ο,τι θα ονόμαζα τηλεοπτική αγοραφοβία. Ειδικότερα, κατά τις τελευταίες δεκαετίες η διάδοση των «μέσων μαζικής επικοινωνίας» και πρώτιστα της τηλεόρασης, που εισχώρησε σε όλα τα σπίτια και τα καφενεία του πιο μικρού χωριού, μορφοποίησε νέους κώδικες συμπεριφοράς, ισχυροποίησε στερεότυπα και καθόρισε στάσεις, με αναλώσιμα συμβολικά αγαθά που παράγονται στους κόλπους του υπάρχοντος καταναλωτικού καπιταλισμού. Ετσι η «τηλεξουσία» εξελίχθηκε σε νέο δραστικό κέντρο των αναστολών και των χειραγωγήσεων. Για τούτο άλλωστε η τηλεοπτική βιομηχανία δεν δυσκολεύτηκε πολύ για να «πείσει» Ινστιτούτα Γενετικής Συμπεριφοράς να αποφανθούν ότι οι συνθήκες τηλεθέασης είναι εγγεγραμμένες στα ανθρώπινα γονίδια…

2. Εδραιώνεται ο «λαϊκισμός» χωρίς «βιομηχανία του πολιτισμού»; Η συζήτηση για τα «Μέσα Μαζικής Επικοινωνίας», όπως την παρακολουθώ χρόνια τώρα, συχνά ευνοεί τη συμπτωματολογία, την ηθικολογία, τον καταγγελτικό λόγο, την αντιστροφή αιτίας και αποτελέσματος, με συμπύκνωση αυτών των πρακτικών την εμμονή στην «παθολογία» του «μέσου» που καθίσταται τάχα (αυτo)σκοπός. Για να αποφύγω λοιπόν τη διολίσθηση σε μια τέτοια αντιμετώπιση χρησιμοποιώ εδώ δύο έννοιες γένους σε σχέση με το θέμα μας, οι οποίες μάλλον ενισχύουν εκείνη την ανάλυση που παρακάμπτει τόσο την τυπική τεχνοκρατική θεώρηση όσο και τον «αντιστραμμένο τεχνοκρατισμό» που καθαγιάζει τους «ειδικούς» του «πολιτισμού» απέναντι στο «expertenteam» των τεχνολογικών μέσων. Με τη θεματοποίηση της «ηλεκτρονικής οικοαπασχόλησης» εννοώ το σύνολο των μορφών επικοινωνίας που εξασφαλίζουν τα οικεία πολυμέσα (τηλεόραση, ηλεκτρονικός υπολογιστής, ηλεκτρονικό βιβλίο και ταχυδρομείο, κινητό τηλέφωνο κ.λπ.), από τη διασκέδαση και την ενημέρωση ώς την οικοδιδασκαλία.

Ο όρος «Kulturindustrie» είναι γέννημα του Μεσοπολέμου, προϋποθέτει μια ορισμένη θεωρητική αφετηρία όπως την καλλιέργησε η «Σχολή της Φρανκφούρτης» (καθώς σημείωνε αργότερα ο Adorno, ο σύστοιχος όρος «Kulturkritik» στον «καθένα που σκέφτεται με τ’ αυτιά του» φέρνει «ένα επιθετικό άκουσμα»˙ 1981:7) και συνιστά αναλυτική κατηγορία των φαινομένων της «βιομηχανίας του ελεύθερου χρόνου» που δεν αγνοεί κατά την οριοθέτηση των σημαινουσών πρακτικών τη συμπεριφορά των επικοινωνούντων υποκειμένων και τη συνεπαφή οικονομικού και πολιτικού πεδίου. Η συλλογιστική που απορρέει απ’ αυτήν τη θεματοποίηση είχε να αντιπαρατεθεί -inter alias- προς την αναζωογονημένη «ρουσοϊκή κραυγή» της επιστροφής στη φύση, σύμφωνα με τη γερμανική εκδοχή του «κινήματος των νέων» («Jugendbewegung») που είχε στο στόχαστρό του τη «μηχανοκρατία» και τη «συμβατικότητα», ό,τι δηλαδή προξένησε η «αγελαία συμβίωση». Στη διατύπωση αυτή εντοπίζεται η «αμερικανοποίηση» των πνευματικών αγαθών που συνίσταται στην «εκβιομηχάνισή» τους, με χαρακτηριστικό δείγμα τα «mass media» που ως terminus technicus χρονολογείται επίσης στη δεκαετία του ’30 (με την επεξήγηση ότι ο όρος «mass communication»/«Massenkommunikation» δεν αφορά την επικοινωνία των «μαζών», αλλά την επικοινωνία για τις «μάζες», σε μια περίοδο που εδραιώνονται φασιστικά και εθνικοσοσιαλιστικά καθεστώτα˙Apitzsch 1980:832-836).

3. Σε ποια «πραγματικότητα» ζούμε; Ποια είναι η αντίληψη του πραγματικού που υπονοεί η πρακτική του homo telematicus; Το συγκροτούμενο εκκρεμές του επικοινωνιακού πεδίου -από την «πιστότητα» ώς την «ελευθερία»- υπονοεί την επίγνωση των περιορισμών που βαραίνουν κατά την προσπέλασή του. Ετσι ώστε να συμφωνώ με τον Wittgenstein για τη δυσχέρεια να διακρίνω καταρχήν «εκείνο που βρίσκεται μπρος στα μάτια μου» επί της οθόνης. Τούτο καθίσταται ολοένα και πιο απροσπέλαστο με τη δραστικότητα των «υποβλητικών» «simulacra» της εποχής μας, τώρα δηλαδή που ζούμε «σ’ ένα εντελώς νέο ενδιαίτημα με καθρέφτες, φορτωμένο με πανομοιότυπες εικόνες και κείμενα αναπαραγωγής» και στο οποίο έχει «αντικατασταθεί η παλαιότερη, πιο στερεή πραγματικότητα και οι αναφορές της». Η επί της οθόνης «αναφορικότητα» («Intentionalität») των μετόχων της οικοαπασχόλησης: εντοπίζεται στη σωματικότητα του καθενός κοινή στοιχειώδης δομή της σημασιοδοτικής δραστηριότητας των όντων; Ο εκάστοτε «άλλος» κρατά τη θέση που υπονοεί την «intentio auctoris» ή που πραγματοποιεί την ηθική της ανάγνωσης ως «προθετικό προσδιορισμό» («intentionale Überschreiten»).

Σε κάθε περίπτωση, η τυχόν χειραφετητική διάσταση της ηλεκτρονικής οικοδιδασκαλίας/απασχόλησης έχει μπροστά της, με μεγαλύτερη ένταση, την «τηλεξουσία» (δεν πρόκειται για την «τέταρτη» εξουσία) που αποτελεί τον κυριότερο μηχανισμό διάχυσης της αγοραφοβικής πολιτικής του σημερινού κράτους. Με την περιένδυση της τηβέννου, που προσπορίζει η ιδιοτυπία του «μέσου», υποβάλλει την εικόνα του μονοπωλίου των κριτηρίων αρμοδιότητας για το σύνολο των ζητημάτων της κοινωνικής και πολιτικής ζωής. Απ’ αυτήν την πρακτική προκύπτει η αντίληψη της αυθυπαρξίας του «μέσου» που φαίνεται να διαθέτει την ικανότητα μετατροπής του «φαινομένου» σε «ουσία» και το αντίστροφο. Τα «simulacra» των θεσμών δημοσιότητας, αν κρίνω από τα διαθέσιμα «προϊόντα» που κυκλοφορούν, τέμνονται με τη διεθνοποιημένη εμπορευματοποίηση των συμβολικών αγαθών του κυρίαρχου τρόπου παραγωγής.

*Ομότιμος καθηγητής Κοινωνικής και Πολιτικής Φιλοσοφίας του Παν/μίου Ιωαννίνων