Ποιος είδε για τελευταία φορά τις «Μαγεμένες»;

Στις 23 Απριλίου του 1939, η 80χρονη τότε Ζεντίλ Κοέν διηγείται στον δημιοσιογράφο της εφημερίδας «Μακεδονία» Ι. Ταχογιάννη την ιστορία των «Ινκαντάδος», όπως τις αποκαλεί. Πρόκειται για τα οκτώ αγάλματα που στόλιζαν μια διπλή στοά με κιονοστοιχία:

«Νέαι πληροφορίαι, νέα στοιχεία, νέοι θρύλοι, εκλεκτοί και ειδικοί έρχονται εις εμάς διά την παρά του Καπάνι αρχαιολογική τοποθεσία "Είδωλα"» αναφέρεται σε δημοσίευμα της εποχής.

Ο ρεπόρτερ δίνει το στίγμα της περιοχής όπου βρίσκονταν οι «Μαγεμένες» και συνομιλεί με την τελευταία γυναίκα που τις είδε εκεί.

Το σπίτι, στον περίβολο και τα υπόγεια του οποίου βρίσκονταν τα συγκεκριμένα περιστύλια και τα «περικαλλή αγάλματα», όπως αποκαλούνται από τον ίδιο τον ρεπόρτερ Ι. Ταχογιάννη, οι «Μαγεμένες», στεγάζονταν στην «πολυδαίδαλη συνοικία της περιοχής εκείνης, η οποία απλωνόταν μέσα στον λαβύρινθο των στενών δίπλα από το Καπάνι».

Η Ζεντίλ Κοέν θυμάται το σπίτι συγγενή της στο οποίο βρίσκονταν οι «Ινκαντάδος» και αποκαλύπτει ότι «στο υπόγειο του ίδιου οικήματος υπήρχαν και άλλα τέτοια... μάρμαρα». Το ρεπορτάζ της εποχής είναι αναλυτικό:

«Ημπορούμε να φθάσουμε εις την θέσιν των Ειδώλων προχωρώντας ως εξής: Αριστερά του λουτρού Καπανίου διήρχετο ένας στενός δρόμος που ανηφόριζε προς τον Αη-Νικόλαο. Επάνω εις τον δρομάκον αυτόν και αντίκρυ του λουτρού ήταν το σπίτι του Ρομπέν Μποτάν. Ο παππούς του Μποτάν είχε το "Ζενίθ". Οπισθεν της οικίας του Μποτάν και διαγωνίως με αυτήν ήταν η οικία του Λιάτση Αρδίτη με τις Ινκαντάδος».

Το μνημείο της ρωμαϊκής εποχής αποτελούνταν από πέντε κολόνες φτιαγμένες από λείο μάρμαρο, οι οποίες κατέληγαν σε κιονόκρανα κορινθιακού ρυθμού.

Οπως εξηγούν οι ειδικοί, τα κιονόκρανα έφεραν ένα «επιστύλιο», στο οποίο στηρίζονταν τέσσερις πεσσοί διακοσμημένοι με πρόσωπα της ελληνικής μυθολογίας: τον θεό Διόνυσο μαζί με έναν πάνθηρα, μια Μαινάδα με διπλό φλάουτο, την Αριάδνη, τη Λήδα, τον Γανυμήδη με τον Δία μεταμορφωμένο σε αετό, έναν Διόσκουρο με προτομή αλόγου στα πόδια του, την Αύρα και τη Νίκη.

Οι μυθολογικές αυτές μορφές των «Ινκαντάδος», των Μαγεμένων, των Ειδώλων, των Καρυάτιδων της Θεσσαλονίκης, που κοσμούσαν το σπίτι του πλούσιου Εβραίου υφασματέμπορου Λιάτση Αρδίτη, πουλήθηκαν μαζί με το οίκημα σε έναν άλλο υφασματέμπορο, τον Μωύς Μπενβενίστε.

«Εγώ άκουσα να λένε ότι υπήρχαν κι άλλα μάρμαρα στο υπόγειο», αφηγήθηκε η Ζεντίλ Κοέν, εξιστορώντας όλα όσα γνώριζε για τις περίφημες «Ινκαντάδος».

Τα γλυπτά αυτά, για τα οποία πολλά στοιχεία μέχρι σήμερα παραμένουν άγνωστα, λένε πως παραπέμπουν ευθέως στη λατρεία του Διονύσου - άλλωστε στην αρχαιότητα η Θεσσαλονίκη ήταν τόπος λατρείας του θεού.

Είχαν τοποθετηθεί περίπου τον 2ο αιώνα στο ύψος της Αρχαίας Αγοράς στην Εγνατία, δίπλα στα Λουτρά Παράδεισος.

Παράφορος έρωτας

Στους τέσσερις πεσσούς με τις οκτώ ανάγλυφες παραστάσεις αναγνωρίζονται (σύμφωνα με την αναπαράσταση των Stuart και Revett) στη μία πλευρά οι μορφές της Νίκης, της Αύρας, ένας από τους Διόσκουρους, ο Γανυμήδης με τον Αετό-Δία, ενώ στην άλλη πλευρά γοητεύουν οι παραστάσεις της Μαινάδας, του Διονύσου, της Αριάδνης και της Λήδας.

Σύμφωνα με ορισμένους αρχαιολόγους, οι παραστάσεις παράπεμπαν στη δόξα του έρωτα και ίσως γι' αυτό αναδύθηκε μέσα από τον χρόνο ο θρύλος του παράφορου έρωτα του Μεγάλου Αλεξάνδρου με τη γυναίκα του βασιλιά των Θρακών.

Ο Μέγας Αλέξανδρος, σύμφωνα με τον μύθο, ζήτησε ενισχύσεις από τον βασιλιά της Θράκης για την πανελλαδική εκστρατεία που ετοίμαζε εναντίον των Περσών.

Ο βασιλιάς των Θρακών κατέφτασε στη Μακεδονία με όλη του την οικογένεια, αλλά από τις πρώτες κιόλας μέρες αντιλήφθηκε τις ερωτικές σχέσεις που είχε συνάψει ο Αλέξανδρος με τη γυναίκα του.

Εβαλε λοιπόν να κάνουν μάγια στον Μακεδόνα βασιλιά ακριβώς την ώρα που θα διέσχιζε τη στοά προς τα διαμερίσματα της γυναίκας του.

Ο Αλέξανδρος το πληροφορήθηκε και εκείνο το βράδυ δεν επισκέφθηκε τη βασίλισσα. Η γυναίκα, που ανυπομονούσε να δει τον εραστή της, βγήκε στη στοά να τον προϋπαντήσει και απολιθώθηκε.

Το ίδιο όμως και ο σύζυγός της, που παραμόνευε κάπου εκεί να πιάσει τους δύο εραστές στα πράσα...

Τα είδωλα, ή «Incantadοs» όπως ονομάζονταν στα σεφαραδίτικα, τη διάλεκτο των Ισπανοεβραίων της Θεσσαλονίκης, γοήτευσαν όλους τους επισκέπτες της πόλης.

Το μέρος όπου βρίσκονταν οι «Μαγεμένες» ονομάστηκε από τους χριστιανούς κατοίκους της πόλης «Στοά Ειδώλων», ενώ οι Τούρκοι αποκαλούσαν τα αγάλματα «σουρέτι μελέκ» (αγγέλων σχήματα).

Το όνομα «Μαγεμένες» δόθηκε όπως λέγεται στα αγάλματα από τους Σεφαραδίτες κατοίκους της Θεσσαλονίκης.

Το 1864, με άδεια των οθωμανικών αρχών, ο «Ελγιν της Θεσσαλονίκης» Εμανουέλ Μίλερ, Γάλλος ειδήμονας παλαιογράφος με πάθος στα χειρόγραφα, αποκαθήλωσε τις «Μαγεμένες» με την υποστήριξη του πασά της πόλης.

Ο ιδιοκτήτης του σπιτιού όπου βρίσκονταν τα αγάλματα αντέδρασε αλλά αποδέχθηκε το φιρμάνι του πασά και την αποζημίωση.

Ετσι, οι «Μαγεμένες», παρά τις έντονες αντιδράσεις κατοίκων της πόλης, φορτώθηκαν στο γαλλικό πολεμικό πλοίο «La Mouette» και σήμερα βρίσκονται κάπου στο Λούβρο.

Από το Λούβρο με... αγάπη

Το αίτημα της επιστροφής των «Καρυάτιδων της Θεσσαλονίκης» διατυπωνόταν κάθε τόσο από τη δεκαετία του '80 με αφορμή τη συμπλήρωση των 2.300 χρόνων από την ίδρυση της πόλης, την περίοδο που η Θεσσαλονίκη ήταν Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης.

Πιο κοντά στην επιτυχία ήταν η δεύτερη προσπάθεια, που αφορούσε την έκθεση αντιγράφων στη Θεσσαλονίκη με αφορμή τη συμπλήρωση 100 χρόνων από την απελευθέρωση της πόλης.

Τελικά, στο πλαίσιο της επετειακής 80ής ΔΕΘ, με χρήματα και διαδικασίες που ανέλαβε η διοίκηση της Εκθεσης και με την αρωγή φορέων της πόλης όπως ο Δήμος Θεσσαλονίκης, η ΕΥΑΘ και ο ΟΛΘ, οι «Μαγεμένες» επιστρέφουν, εκτίθενται στο περίπτερο 3 της ΔΕΘ και θα βρίσκονται σε κοινή θέα... για πάντα, καθώς τα αντίγραφα θα βρουν μια μόνιμη θέση στην πόλη απ' όπου ξεκίνησε η συναρπαστική ιστορία τους.

Πηγές:

⬗ Εφημερίδα «Μακεδονία», «Οι Μαγεμένες της Θεσσαλονίκης», 23 Απριλίου 1939.

⬗ Εφημερίδα «Θεσσαλονίκη»: «Οι μαγεμένες αποκαλύπτονται», 27 Αυγούστου 2007.

⬗ Ρεπορτάζ στην άλλη πλευρά της πόλης, εκδ. I Write 2012.