Η Ιστορία μέσα από τα σύμβολα

Το σημείο που διασταυρώνεται η δημόσια ιστορία με την ψυχανάλυση και την τέχνη είναι τα σύμβολα, οι οπτικές στερεοτυπικές αναπαραστάσεις. Τα σύμβολα ξεπερνούν την υποκειμενικότητα του δημιουργού τους. Τα σύμβολα συνθέτουν το τοπίο της συλλογικής μνήμης με στόχο την ανίχνευση της ιστορικής συνέχειας ή της επιλεκτικής ασυνέχειας του έθνους-κράτους.

Σύμφωνα με τον Ερβιν Πανόφσκι η τέχνη δεν είναι μόνο η φόρμα, η περιγραφή και η αναγνώριση του έργου. Οι απεικονίσεις πρέπει να ενταχθούν στη συγκεκριμένη κοινωνική και ιστορική συγκυρία. Στην ψυχανάλυση ο Καρλ Γιουνγκ και ο Σίγκμουντ Φρόιντ στην έρευνά τους χρησιμοποιούν την ιστορία, στη μυθολογική της διάσταση, τα σύμβολα εμπεριέχουν αρχετυπικές ιδιότητες, ενώ εκφράζουν νοοτροπίες, ιδεολογίες και πολιτιστικά πρότυπα.

Το βιβλίο της Κατερίνας Μπρέγιαννη, «Από το 1821 στο 1922 - Αναπαραστάσεις της Επανάστασης στον Μεσοπόλεμο» από τις εκδόσεις Αλφειός, είναι ένα τολμηρό διεπιστημονικό εγχείρημα. Η Επανάσταση του 1821, ένα πολυσύνθετο ιστορικό γεγονός, και η πρόσληψή της στον Μεσοπόλεμο με τον εορτασμό της εκατονταετηρίδας αντανακλά τις επικρατούσες κοινωνικές συνθήκες και τον κυρίαρχο θεσμικό λόγο. Ο εορτασμός της προγραμματίστηκε για το 1921, θεσπίστηκε με νόμο το 1918 και με βασιλικό διάταγμα έγινε η σύσταση της ειδικής Κεντρικής Επιτροπής Εκατονταετηρίδας της Ελληνικής Επαναστάσεως με μέλη από την κοινωνική και πολιτική ελίτ της εποχής.

Οι αγωνιστές του 1821, οι ήρωες της Επανάστασης που αψηφούν τον θάνατο για την απόκτηση της πολυπόθητης ελευθερίας, είναι τα σύμβολα πρωταγωνιστές. Το ιδεολογικό κλίμα του Βενιζελισμού, η γεωγραφική διεύρυνση του Ελληνισμού, η Μικρασιατική Εκστρατεία αντικατοπτρίζεται με προσωπογραφικά λευκώματα, μετάλλια, αναμνηστικά γραμματόσημα με τις απεικονίσεις των ηρώων, κατασκευή μνημειακού ηρώου. Ο δημόσιος χώρος, με τις λαϊκές εορτές, με τις εκδηλώσεις τοπικού χαρακτήρα, αποτελεί το προνομιακό πεδίο μιας μαζικής εκπροσώπησης των μεσαίων και κατώτερων στρωμάτων, στην πολιτική ζωή της χώρας μετά το κίνημα στο Γουδί. Σε διεθνές επίπεδο η Οκτωβριανή Επανάσταση δημιουργεί μια επιτακτική ανάγκη για τη λαϊκή συμμετοχή στα κοινωνικά δρώμενα.

Οι προγραμματισμένες βιομηχανικές, εμπορικές και καλλιτεχνικές εκθέσεις ταυτίζονται με την εικόνα του σύγχρονου δυτικού κράτους και με τον οικονομικό και κοινωνικό εκσυγχρονισμό της πολιτικής του Βενιζέλου.

Με την κατάρρευση του μικρασιατικού μετώπου ο επίσημος εορτασμός της εκατονταετηρίδας μετατέθηκε με νόμο για το 1930. Στο μεσοδιάστημα, όμως, πραγματοποιούνται εκδηλώσεις που συνδέονται με την εκατονταετηρίδα.

Τα σύμβολα αλλάζουν στην περίοδο της Ελληνικής Δημοκρατίας, που ξεκινά το 1924. Η θεά Αθηνά γίνεται το σύμβολο της πολιτικής αναγέννησης της χώρας. Η Αθηνά είναι η προστάτιδα των επιστημών και των δημοκρατικών θεσμών. Ηδη από το 1822, το Πολίτευμα της Επιδαύρου όριζε απεικόνιση της Θεάς στη σφραγίδα της Προσωρινής Διοίκησης. Η θεά Αθηνά ταυτίζεται με τη Marianne της Γαλλικής Επανάστασης και απηχεί τα γαλλικά φιλελεύθερα πρότυπα, που βασίζονται στην κλασική αρχαιότητα. Η Αθηνά συνδέει τον νέο ελληνισμό με την αρχαία κληρονομιά. Η Αθηνά, ως αρχέτυπο, αποτελεί μια επιμέρους προσωπικότητα του Δία, εμπεριέχει το αρσενικό στοιχείο. Λειτουργεί ως απεικόνιση της δύναμης του κράτους και των θεσμών του κράτους.

Η απεικονιστική χρήση της θεότητας δεν αποτελεί ελληνική καινοτομία καθώς υπάρχει ευρεία χρήση του συμβόλου στους κρατικούς θεσμούς και οργανισμούς τόσο της δυτικής Ευρώπης όσο και των ΗΠΑ. Οι απεικονίσεις της Αθηνάς στα κέρματα και στα τραπεζογραμμάτια διαφόρων χωρών εκφράζουν τη δύναμη του νομίσματος ως έναν από τους βασικούς θεσμούς του σύγχρονου κράτους.

Οπως φαίνεται λειαίνονται τα σημεία που αναδεικνύουν τη σύγκρουση με την Οθωμανική Αυτοκρατορία και αναδεικνύονται οι προοπτικές αναγέννησης της χώρας. Το 1930, στο πλαίσιο του εορτασμού της εκατονταετηρίδας εκτυπώνεται το αναμνηστικό μετάλλιο σε χαλκό, αργυρό και χρυσό, το οποίο φέρει την παράσταση του αναγεννώμενου φοίνικα.

Ο φοίνικας που αναγεννάται από τις στάχτες του είναι ένα σύμβολο που χρησιμοποιήθηκε από τη Φιλική Εταιρεία και αποτέλεσε την παράσταση του πρώτου νεοελληνικού νομίσματος, αναπαριστώντας την αναγέννηση του έθνους. Κατά την Καποδιστριακή περίοδο η κεντρική εικονογράφηση των νομισμάτων είναι ο φοίνικας που χαράσσεται στην κύρια όψη με την παράσταση του σταυρού. Ετσι επιβεβαιώνεται η χριστιανική θρησκεία ως συστατικό στοιχείο του ελληνισμού. Ενα εξάκτινο αστέρι υπερίπταται του σταυρού, αναπαραστώντας την τάξη του κόσμου και της υπέρτατης γνώσης. Η ελιά και η δάφνη που χαράσσονται στο πίσω μέρος του νομίσματος αποτελούν τα φυτά-σύμβολα της ελληνικότητας.

Αξίζει να σημειωθεί ότι από τη σειρά των μεταλλίων της Εκατονταετηρίδας λείπει το σύμβολο του σταυρού, προφανώς γιατί το θρησκευτικό στοιχείο δεν εντάσσεται στον κυρίαρχο λόγο περί την Επανάσταση, ο οποίος συγκροτείται από τον κρατικό μηχανισμό. Η Α’ Ελληνική Δημοκρατία επιχειρείται να αναχθεί στις λαϊκές απαρχές του έθνους-κράτους. Στα νομίσματα του 1930 δεσπόζουν οι αναπαραστάσεις των μυθολογικών θεοτήτων. Η Αθηνά, ο Ποσειδώνας και η τριήρης στο οπισθότυπό του. Η θεά Δήμητρα. Οι μυθολογικές παραστάσεις συμβολίζουν τις παραγωγικές δραστηριότητες, που αποτελούν τους άξονες της οικονομικής πολιτικής του Μεσοπολέμου: ναυτιλία, γεωργία.

Οι αναπαραστάσεις του φοίνικα και της Αθηνάς ως προσωποποιήσεις της Ελληνικής Επανάστασης από την Α’ Ελληνική Δημοκρατία σχετίζονται με τη διαμόρφωση συλλογικών χαρακτηριστικών της εθνικής ταυτότητας όσο και με μια απόπειρα αναπαράστασης του οικονομικού και κοινωνικού εκσυγχρονισμού της χώρας.

*Δρ οικονομολόγος - ιστορικός

Η Κ. Μπρέγιαννη είναι διακεκριμένη ιστορικός και διευθύντρια Ερευνών στο Κέντρο Ερεύνης της Ιστορίας του Νεώτερου Ελληνισμού της Ακαδημίας Αθηνών. Οι απόψεις της εκφράζουν τη Σχολή της Νέας Ιστορίας και ήταν μαθήτρια του Σπύρου Ασδραχά.