Μια οικονομική παράνοια

«Η πραγματικότητα είναι λάθος, όχι η οικονομική επιστήμη…»

G. Stigler

Είναι να εξοργίζεται και να εξεγείρεται κανείς με το πώς/γιατί έπειτα από ποικίλες κρίσεις από το 1980, με τόσες καταστροφικές συνέπειες για ανθρώπους και φύση, εξακολουθεί να βασιλεύει η ίδια νεοφιλελεύθερη-νεοκλασική και μονεταριστική οικονομική βλακεία, μεταφρασμένη πρακτικά κυρίως στην οικονομία της προσφοράς.

Αυτή, ως γνωστόν, συλλαμβάνει το οικονομικό φαινόμενο ανάποδα σε σχέση με την πραγματική λειτουργία του: κάθε προσφορά δημιουργεί τη δική της ζήτηση. Η προβλεπόμενη από τις επιχειρήσεις ζήτηση καθορίζει την παραγωγή της. Η οικονομία συλλαμβάνεται ως εάν οι επιχειρήσεις πουλούσαν τα αγαθά επειδή τα παρήγαγαν και όχι επειδή έχουν αγοραστές (J. Généreux, 2021).

Εκτός από την πίστη στην αυτορρυθμιζόμενη αγορά, στο πλαίσιο της γενικής ισορροπίας, το κυρίαρχο δόγμα υποστηρίζει ότι κάθε τόνωση της ζήτησης και στήριξη της οικονομικής δραστηριότητας (ακόμα και με αναδιανομή πόρων) μέσω κρατικής παρέμβασης) είναι «αναποτελεσματική». Συνεπώς, η ενίσχυση της προσφοράς είναι πιο αποτελεσματική από της ζήτησης. Επί πλέον, θεωρεί ότι η μεγέθυνση εμποδίζεται από ρυθμίσεις και κανονισμούς που αποτρέπουν με τη σειρά τους τις επενδύσεις και γενικότερα το επιχειρείν (π.χ., και κυρίως, οι φόροι).

Αν και παλιά η θεωρία αυτή, επανεμφανίστηκε στον αγγλοσαξονικό χώρο το 1920 και μετέπειτα επεκτάθηκε παγκόσμια ιδίως από το 1980-90 με τους «νέους κλασικούς». Ταυτόχρονα άρχισε να εγκαθίσταται μια μη επιστημονική-εμπειρική αντίληψη της οικονομίας όμοια με τη μελέτη της… αστρονομίας (Κ. Μελάς, 2013): στον βαθμό που έβλεπαν ότι η θεωρία τους και τα μοντέλα δεν ανταποκρίνονταν στην πραγματική ζωή και οι κρίσεις (επαν)εμφανίζονταν, έπρεπε ν’ αλλάξει η… πραγματικότητα, δηλαδή η κοινωνία και οι συμπεριφορές, σύμφωνα με την ως άνω θέση τού G. Stigler (J. Généreux, 2021).

Και ενώ οι κρίσεις παρέρχονται προσωρινά αναδιαρθρωμένες, με το «σύστημα» απλώς να σώζεται χωρίς να επηρεάζεται από αυτές ή απ’ οτιδήποτε άλλο (κοινωνικές αντιδράσεις ακόμα και βίαιες κ.λπ.) – συχνά μάλιστα χωρίς καν να διορθώνεται, και με τους λίγους πάντα –τους γνωστούς (1%) κατέχοντες το 40% του παγκόσμιου πλούτου– όχι μόνο να επιβιώνουν αλλά να υπερδιπλασιάζουν τα κέρδη τους... Ακόμα και τότε, όμως, δεν παύει η αλαζονική και τυφλή επιμονή στο ίδιο λάθος – στις ίδιες λανθασμένες οικονομικές συνταγές και αλγορίθμους-ιδεοληψίες/δοξασίες.

Είναι αυτές που κυριαρχούν στους ΔΟΟ, στην Ε.Ε. και φυσικά στα ανήμπορα, εξαρτημένα και υποτελή πλέον κράτη. Αυτά υπόκεινται σε αξιολογήσεις από ανεξέλεγκτους και της ίδιας φιλοσοφίας «οίκους» κ.λπ., διαιωνίζοντας παράλογες θεωρίες και αξιώματα ενάντια στο κοινό καλό και κυρίως στην οφθαλμοφανή αλλά και ζωντανή αλήθεια. Και τούτο, παρ’ όλο που τα μεγάλα αξιώματα των νεοκλασικών (γενική ισορροπία των αγορών, ορθολογικές προβλέψεις, τέλειος ανταγωνισμός που δήθεν αυτορρυθμίζει την οικονομία, homo economicus κ.ά.) διαψεύδονταν από την πραγματική (οικονομική) ζωή και σηματοδότησαν το τέλος των οικονομικών βεβαιοτήτων (Γ. Παπαδογιάννης, 2012).

Παρά ταύτα το ρεύμα αυτό επικράτησε και άλωσε τα πάντα σε συνδυασμό με τις νέες παγκόσμιες οικονομικές, γεωπολιτικές και τεχνολογικές/ψηφιακές κ.ά. ανακατατάξεις, που αντανακλούσαν και τον γενικότερο κοινωνικοπολιτικό συσχετισμό της δεκαετίας του 1970 μέχρι τέλους του 1980 (Θάτσερ, Ρέιγκαν, Κολ, ακόμα και Μιτεράν) και τη συκοφάντηση των μαρξικών και κεϊνσιανών προσεγγίσεων (J. Généreux, 2021).

Οι εμπειρίες-κρίσεις έχουν αποδείξει ότι στην οικονομία (όπως και στην κοινωνία) τίποτα δεν συμβαίνει όπως μας βολεύει… Η οικονομία είναι αποτύπωση της (ιστορικής) στιγμής κοινωνικών σχέσεων και πολιτικών συσχετισμών. Δεν είναι, όπως υποστηρίζουν οι νεοκλασικοί, α-ιστορική και α-χρονη, και ανεξάρτητη από την κοινωνική δράση αλλά και την πολυσύνθετη ψυχοσύνθεση των ανθρώπων. Το άτομο δεν είναι ανεξάρτητο από το κοινωνικό σύνολο. Είτε το θέλουν είτε όχι μερικοί, και η οικονομία είναι πολιτική και η κοινωνία (όπως και η φύση άλλωστε…) υπάρχει.

Οι οικονομικές έννοιες, όποια κι αν είναι η υποτιθέμενη επιστημονικότητά τους, είναι διανοητικές κατασκευές, ιστορικά και κοινωνικά καθορισμένες και χρησιμοποιούνται συχνά για την προώθηση αντιλήψεων, αξιών και συμφερόντων. Το ζητούμενο και κρίσιμο είναι σε ποια πολιτική επιλογή (αλλά και από ποιους και πώς) εντάσσονται. Η (κυρίαρχη-τυπική) «οικονομία», μακριά από αξίες (δικαιοσύνη, δημοκρατία, ισότητα κ.λπ.), συμβαδίζει και «συνεργάζεται» με την καθεστηκυία-κυρίαρχη τάξη, απηχώντας και εφαρμόζοντας τις επιθυμίες της, και απωθεί και μάχεται κάθε ετερόδοξη και αιρετική άποψη που απηχεί τις κατώτερες τάξεις και άλλα συλλογικά και κοινά συμφέροντα.

Σε κάθε άλλη επιστήμη, η «αρχή της διαψευσιμότητας» θα αρκούσε για την αλλαγή οικονομικού παραδείγματος, ενός ουτοπικού, αδιέξοδου και παρανοϊκού παραδείγματος. Είναι όμως η οικονομία, αυτή η «αθώα απάτη» (κατά Γκαλμπρέιθ), αυτόνομη «επιστήμη» (τουλάχιστον υπό τη στενή έννοια), ιδίως μάλιστα από τότε που, θέλοντας υπαρξιακά να περιβληθεί μια «σκληρή επιστημονικότητα» ( Γ. Παπαδογιάννης, 2012) και χάνοντας κάθε ουσιαστικό ενδιαφέρον (Κ. Μελάς, 2013), μαθηματικοποιήθηκε/ποσοτικοποιήθηκε από τη δεκαετία του 1930 (ήδη από το τέλος του 19ου αιώνα) και κυρίως μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο (για να μοιάσει στη… φυσική); Πολλοί λίγοι πλέον σήμερα το υιοθετούν. Είναι οι «αδιόρθωτοι», επίμονοι στα ίδια ανόητα λάθη και αδιέξοδα και οι έχοντες ίδια συμφέροντα.

Οι πρώτοι (πρωθυπουργοί, υπουργοί, καθηγητές, στελέχη επιχειρήσεων και οργανισμών κ.ά.) είναι αυτοί που διδάχτηκαν στα πανεπιστήμια και στις μεγάλες σχολές όπου «κηρύσσεται» το ίδιο μάθημα συγκεκριμένης δήθεν οικονομικής επιστήμης-θρησκείας και απήχησης. Οι άλλοι, είναι αυτοί που δημοσιεύουν στα μονομερή και ελεγχόμενα «επιστημονικά» οικονομικά περιοδικά και επιθεωρήσεις (κυρίως χρηματοοικονομικά), στο μέτρο που θέλουν να έχουν τύχη να εξελιχθούν ακαδημαϊκά ή και επαγγελματικά. Ετσι διαιωνίζεται και ηγεμονεύει η «…ενιαία και μοναδική οικονομική σκέψη».

Το χειρότερο όμως είναι ότι το βεληνεκές αυτής της κυρίαρχης ιδεοληπτικής «επιστήμης» έχει καταλάβει όλες τις πράξεις και αντιδράσεις πολιτών, επιχειρήσεων και φυσικά κρατών, που ακολουθούν παγιδευμένοι, χωρίς να το αντιλαμβάνονται, άβουλα αλλά και πειθήνια, μια παράλογη και προκατασκευασμένη δυναμική, κυρίως μέσω του γενικευμένου και διαρκούς σε όλα τα επίπεδα ατομικού και συλλογικού ανταγωνισμού. Στόχος πρώτος είναι η κριτική σκέψη, ώστε όλα να φαίνονται και να περνούν (ως) φυσιολογικά και κανονικά, παρ’ ότι άθλια… Η αποδοτικότητα, οι επιδόσεις-αξιολογήσεις (μέσω ποσοτικών μετρήσεων) που συνοδεύουν αριστείες και όλα τα συναφή (καριέρες κ.ά.) έχουν κατακλύσει άτομα, επιχειρήσεις, κοινωνία, δημόσιες υπηρεσίες, πανεπιστήμια, ακόμα και σχολεία, ΜΜΕ κ.ά.).

Πρόκειται, λοιπόν, για ολική παράνοια στην οποία εάν προστεθεί αφενός η τεχνο-γραφειο-πολυπλοκότητα, αβεβαιότητα και ρευστότητα των πάντων, και αφετέρου η ίδια η εγγενώς συσσωρευτική και αναπαραγωγική δυναμική του μεγα-«συστήματος»-τέρας, είναι εύλογο κάποιος να αναρωτιέται, όπως π.χ. το έκανε ο αείμνηστος Γ.-Α. Μαγκάκης, εάν μπορεί να υπάρξει «ουσιαστική ανθρώπινη αντίσταση» και εναλλακτικές διέξοδοι, παρ’ όλο που έχουν προταθεί τέτοιες και μερικές έχουν πραγματωθεί σε μικρή βιοχωροτοπική κλίμακα, και συνεχίζουν να δημιουργούνται «εκ των κάτω» με άλλη λογική και άλλες αξίες, ανθρώπινες και οικολογικές, και νέες θεσμίσεις. Σίγουρα, οποιαδήποτε διέξοδος από την παγίδα αυτήν προϋποθέτει ριζική αλλαγή πολιτικής, θεσμών και, μέσω αυτών, φαντασιακών, νοοτροπιών και «φιλοσοφίας». Περί τούτων όμως θα επανέλθουμε σε προσεχές κείμενό μας.

*Ομ. καθηγητής Πανεπιστήμιο Πατρών