«Σιδερώνοντας» την τέχνη με παράλογους κανόνες

Ο Δαβίδ, το γλυπτό του Μιχαήλ Αγγελου είναι πορνογραφικό υλικό, η Αγκαθα Κρίστι χρησιμοποιούσε τις λέξεις «λευκός», «νέγρος» και «ιθαγενείς», ο Ρόαλντ Νταλ στα βιβλία του αναφερόταν στα εξωτερικά χαρακτηριστικά, το φύλο, τη φυλή, την ψυχική υγεία των ηρώων του, ο Ιαν Φλέμινγκ χρειάζεται ρετούς για να μην είναι ρατσιστής.

Το φοβιστικό ψηφιδωτό με τα «εγκλήματα» πολιτικής ορθότητας που χρεώνουμε στους λογοτέχνες (εν ζωή και μη) μεγαλώνει το τελευταίο διάστημα με επικίνδυνους ρυθμούς. Συγχρόνως κλασικά βιβλία αποσύρονται κατά δεκάδες από τις δημόσιες βιβλιοθήκες καθώς δεν πληρούν τα σημερινά κριτήρια, εθνικότητες αφαιρούνται από μυθιστορήματα, σχολικά βιβλία αλλάζουν διαρκώς έπειτα από καταγγελίες κι απαγορεύσεις.

Τα πρόσφατα κρούσματα -σε αυτές τις πολλαπλές ήττες που μετράμε από την αστυνομία της πολιτικής ορθότητας- ήταν ο Δαβίδ του Μιχαήλ Αγγελου και τα βιβλία της Αγκαθα Κρίστι. Ο μεν πρώτος παρουσιάστηκε από δασκάλα παιδιών σε δημοτικό σχολείο της Αμερικής προκαλώντας την οργή μερίδας των γονιών που την κατήγγειλαν ότι εκθέτει τους μαθητές σε πορνογραφικό υλικό και την υποχρέωσαν σε παραίτηση.

Για τη μεγάλη κυρία του αστυνομικού μυθιστορήματος τα πράγματα είναι χειρότερα, καθώς οι περιπέτειες του Πουαρό και της Μις Μαρπλ -γραμμένες μεταξύ 1920 και 1976- πέρασαν από κόσκινο με αποτέλεσμα στις νέες τους εκδόσεις από τον Harper Collins είτε να λείπουν ολόκληρα αποσπάσματα που θεωρούνται προσβλητικά σήμερα (δεν θα βρείτε πια τις λέξεις «ανατολίτικος» και «νέγρος», ούτε το σημείο στο «Μυστήριο στην Καραϊβική» που λέει ότι «ένας υπάλληλος ξενοδοχείου έχει τόσο υπέροχα λευκά δόντια»), είτε να κυκλοφορήσουν με επαναδιατυπώσεις (η λέξη «ιθαγενείς» αντικαταστάθηκε με το «ντόπιοι»).

Το πάθος για την απαγόρευση

Στο πρόσφατο βιβλίο του «Ενας σχεδόν τέλειος ένοχος» (εκδόσεις Πατάκη, μετάφραση Ανδρέας Παππάς) ο Πασκάλ Μπρικνέρ, με ορόσημο την πτώση του Τείχους του Βερολίνου, εξετάζει τη διολίσθηση στη Γαλλία αλλά και σε όλη την Ευρώπη από τον προοδευτισμό του τρίπτυχου «φεμινισμός - αποαποικιοποίηση - αντιρατσισμός» της παραδοσιακής Αριστεράς στον σκοταδισμό που εκπροσωπεί η κακοχωνεμένη made in USA εκδοχή του.

«Πώς να μη θορυβηθείς όταν βλέπεις να επιστρέφει το πάθος για την απαγόρευση, ιδίως στα αριστερά της Αριστεράς, να συγκροτείται μια νέα Ιερά Εξέταση στο όνομα των καταπιεσμένων; Θα τοποθετήσουμε πίσω από κάθε κωμικό ή σκηνοθέτη έναν χωροφύλακα που θα επιτηρεί τη συμμόρφωση του έργου του στα σημερινά κριτήρια; Οπως και στον σοσιαλιστικό ρεαλισμό της ΕΣΣΔ, η ηθική προσκόλληση στις νόρμες της πολιτικής ορθότητας είναι πιο κρίσιμη απ’ ό,τι το ταλέντο. Οι λεγόμενοι μειονοτικοί συγγραφείς θα έπρεπε, ωστόσο, να κρίνονται και αυτοί με βάση την αξία τους και μόνο, και όχι να εκθειάζονται επειδή ανήκουν στη μια ή την άλλη μειονότητα. Το χειρότερο: τα μεγάλα μυθιστορήματα δεν μπορούν πια να εκδίδονται ως έχουν, χωρίς προειδοποιήσεις (trigger warnings) για τους αναγνώστες ότι κάποια αποσπάσματα ενδέχεται να τους ενοχλήσουν», γράφει στο κεφάλαιο «Υπέρ μιας αστυνομίας της σκέψης;».

Πώς είναι δυνατόν να δεις ένα δημιούργημα μακριά από το κοινωνικό, πολιτικό πλαίσιο της εποχής που γεννήθηκε; Πώς κρίνονται οι θησαυροί της τέχνης με τα σημερινά δεδομένα και υπό το πρίσμα των νέων ηθικών προσταγών; Πώς μπορείς να πληγώνεις τη διαχρονικότητα ενός αριστουργήματος με τους νεοσυντηρητισμούς; Είναι ή δεν είναι οριακά λογικό να ζητά κάποιος από την τέχνη της Αναγέννησης να ανταποκρίνεται στα σημερινά στερεότυπα, στις φεμινιστικές διεκδικήσεις, στα queer ζητήματα, στην ανάγκη για συμπερίληψη;

Ο εκδοτικός οίκος Puffin πάντως φαίνεται πως απάντησε στα παραπάνω όταν χρειάστηκε να αποφασίσει αν θα «απομακρυνθούν» από τα βιβλία του Ρόαλντ Νταλ «Ο Τσάρλι και το εργοστάσιο σοκολάτας», «Ο Μεγάλος Φιλικός Γίγαντας» και «Ματίλντα» όλες εκείνες οι «ακατάλληλες» εκφράσεις που σχετίζονταν τα εξωτερικά χαρακτηριστικά των ηρώων, το φύλο, τη φυλή ή την ψυχική υγεία. Ετσι, ο «πολύ χοντρός Γκλουπ» στη «Ματίλντα» έγινε «τεράστιος», οι λέξεις «άσχημη», «λευκός» και «μαύρος» αφαιρέθηκαν, τα πλάσματα που εμφανίζονται στον «Τσάρλι και το εργοστάσιο σοκολάτας» έπαψαν να είναι «μικροσκοπικοί άνδρες» και γράφονται πλέον «μικροσκοπικοί άνθρωποι»!

Aκόμα πιο ανησυχητικά τα στοιχεία που δημοσίευσε ο οργανισμός ΡEN America, που από το 1922 εργάζεται για την υπεράσπιση της ελευθερίας της έκφρασης. Σε αναφορά του με τίτλο «Banned in the USA - The Growing Movement to Censor Books in Schools» (Απαγορευμένο στην Αμερική - Το αυξανόμενο κίνημα λογοκρισίας των σχολικών βιβλίων) για το διάστημα Ιούλιος 2021 - Ιούνιος 2022, προκύπτουν 2.532 περιπτώσεις απαγορεύσεων που αφορούσαν 1.648 τίτλους βιβλίων και 1.261 διαφορετικούς συγγραφείς, 290 εικονογράφους και 18 μεταφραστές.

Από τα απαγορευμένα βιβλία οι 674 τίτλοι (41%) αναφέρονται σε θέματα LGBTQ+, 659 τίτλοι βιβλίων (40%) αφορούσαν θέματα χρώματος, 338 απαγορευμένοι τίτλοι (21%) αφορούσαν ρατσιστικά και φυλετικά θέματα, ενώ 357 απαγορευμένοι τίτλοι (22%) περιείχαν σεξουαλικό περιεχόμενο διαφόρων ειδών (συμπεριλαμβανομένων μυθιστορημάτων με περιγραφές σεξουαλικών εμπειριών εφήβων, ιστορίες για εφηβική εγκυμοσύνη, σεξουαλική επίθεση και άμβλωση κ.ά.).

Είναι σχολαστική τήρηση των νέων πλαισίων, οξυμένα αντανακλαστικά ή ένας νέος τρομακτικός δογματισμός που οδηγεί σε υπερδιόρθωση; Ενας από τους συγγραφείς που κόντεψε να πληρώσει με τη ζωή του την τόλμη να γράφει εναντίον του Ισλάμ, ο Σαλμάν Ρούσντι, έσπευσε να ηγηθεί της υπεράσπισης της ελευθερίας όχι μόνο των σύγχρονων συγγραφέων να εκφράζονται με τον τρόπο που θέλουν αλλά κυρίως του σεβασμού της Ιστορίας. Γιατί ακόμα κι αν αντιλαμβάνεται κανείς την ανάγκη να μπει η έκφραση σε σημερινό κοστούμι, δεν μπορεί να μη βλέπει την απειλή από το «ξεφλούδισμα» του παρελθόντος.

Η «παράλογη λογοκρισία»

Με αφορμή την υπόθεση Νταλ, ο Ρούσντι αποκάλεσε την υπόθεση μια ακόμα «παράλογη λογοκρισία» από την «αστυνομία ευαισθησίας και κάθαρσης». Ενώ με ανάρτησή του στο Twitter ξεκαθάρισε: «Ο Ρόαλντ Νταλ δεν ήταν άγγελος, αλλά αυτό είναι παράλογη λογοκρισία. Η Puffin Books και οι κληρονόμοι του Νταλ θα έπρεπε να ντρέπονται». Θέση για το θέμα πήρε και ο Βρετανός συγγραφέας Φίλιπ Πούλμαν σχολιάζοντας τους εκδότες: «Από το να προσπαθήσουν να επέμβουν στο έργο του για να το κάνουν λιγότερο αμφιλεγόμενο καλύτερα να αφήσουν τα βιβλία του Νταλ να “εξαντληθούν”».

«Επιστροφή στον αστικό 19ο αιώνα στις χειρότερες εκδοχές του. Ο φοβερός εισαγγελέας Ερνέστ Πινάρ, που είχε ασκήσει δίωξη για “προσβολή των χρηστών ηθών” κατά της “Μαντάμ Μποβαρί” του Φλομπέρ το 1857 και είχε καταδικάσει την ίδια χρονιά τα “Ανθη του κακού” του Μποντλέρ για “χυδαίες ή ανήθικες εκφράσεις” (χρειάστηκε να περιμένουμε το 1949 στη Γαλλία προκειμένου το Ακυρωτικό Δικαστήριο να αποκαταστήσει “Τα άνθη του κακού”), βρίσκει σήμερα μιμητές», γράφει ο Μπρικνέρ.

«Αντίστοιχα, στην Πολιτεία της Βιρτζίνια, δύο κλασικά έργα, “Οι περιπέτειες του Χάκλμπερι Φιν” του Μαρκ Τουέιν και το “Οταν σκοτώνουν τα κοτσύφια” της Χάρπερ Λι, δεν συνιστώνται ως σχολικά αναγνώσματα λόγω των πολλών ρατσιστικών φράσεων που περιέχουν. Πρόκειται για πλήρη παρανόηση, όπως εξηγεί πολύ σωστά το National Coalition Against Censorship (Εθνικός Συνασπισμός κατά της Λογοκρισίας), αφού τα δύο αυτά βιβλία επιτρέπουν στους μαθητές να “κατανοήσουν τις φυλετικές σχέσεις στις Ηνωμένες Πολιτείες ιστορικά”... Πρέπει να “σιδερώσουμε” τους κλασικούς, να τους κρίνουμε με τα μάτια του παρόντος. Το παρόν γίνεται έτσι ο απόλυτος κριτής των περασμένων αιώνων.

Οι New York Times ζητούν, με τη σειρά τους, το βιβλίο του Μαρκ Τουέιν να κυκλοφορεί με μια προειδοποίηση: “Βιβλίο που πραγματεύεται τον ρατσισμό με τρόπο ο οποίος ενδέχεται να προκαλέσει τραύμα ή να διαταράξει την απόκτηση γνώσεων”. Οσο για τον προαναφερθέντα “Υπέροχο Γκάτσμπι” (1925) του Φιτζέραλντ, η ίδια εφημερίδα προτείνει να συνοδεύεται και αυτό από προειδοποίηση: “Βιβλίο όπου προβάλλονται πρότυπα προσβλητικής και φριχτής μισογυνικής βίας”».

Αν αυτός ο στείρος ακτιβισμός προοιωνίζεται το πού βαδίζει η λογοτεχνία τότε, το μέλλον μας διαγράφεται ζοφερό. Αν τελικά καταντήσουμε δύσπιστοι απέναντι στους κλασικούς, απειλούνται ο Σέξπιρ, ο Μπαλζάκ, ο Μολιέρος, ο Ζαν Ζενέ, ο Χένρι Μίλερ, ο Ναμπόκοφ, ο Ντ. Χ. Λόρενς από τις ορέξεις μας ή μήπως εμείς κινδυνεύουμε περισσότερο;

Βεβαίως για να οδηγούνται σε αυτές τις ακρότητες επιτροπές και εκδοτικοί οίκοι σίγουρα γνωρίζουν πως δεν μπορούν να αγνοήσουν την άνοδο των αναγνωστών με ευαισθησία. Αυτό όμως είναι σημάδι συμπερίληψης ή απειλή για την ελευθερία του λόγου;

«Επιμελητές ευαισθησίας»!

Μέχρι να απαντήσουμε και σε αυτό το ερώτημα, οι αγγλοσαξονικοί εκδοτικοί οίκοι -στην πλειονότητα τους- καθιερώνουν θέσεις «sensitivity readers», δηλαδή επιμελητών ευαισθησίας, που κρίνουν αν στις σελίδες των βιβλίων κρύβονται προσβολές, ενώ οι readers των εκδοτικών κολοσσών «εκπαιδεύονται» να διακρίνουν (εκτός από το ταλέντο) οτιδήποτε μπορεί να απομακρύνει εν δυνάμει αναγνώστες.

Από αυτό το σκανάρισμα ευαισθησίας δεν περνούν μόνο οι επίδοξοι συγγραφείς αλλά και οι κλασικοί. Σύμφωνα με την εφημερίδα Telegraph έναν τέτοιο «έλεγχο ευαισθησίας» (sensitivity review) υπέστη ο Ιαν Φλέμινγκ, δημιουργός του Τζέιμς Μποντ, κι έτσι τα κλασικά μυθιστορήματα του επικαιροποιούνται ώστε να απαλειφθούν εκφράσεις που σήμερα θεωρούνται ρατσιστικές ή προβληματικές.

Στις νέες εκδόσεις των έργων του Φλέμινγκ, λοιπόν, και παρά τις τροποποιήσεις θα υπάρχει επισήμανση προς τους αναγνώστες: «Αυτό το βιβλίο γράφτηκε σε μια εποχή όπου όροι και συμπεριφορές, που μπορεί να θεωρηθούν προσβλητικές από τους σύγχρονους αναγνώστες, ήταν κοινός τόπος».

Να λοιπόν ένα ακόμα άλλοθι για τον νέο συντηρητισμό: η διαγραφή παλαιών χρεών. Ξυστά από τα ξεκαθαρίσματα του #metoo πέρασε και ο γίγαντας της σύγχρονης αμερικανικής λογοτεχνίας Φίλιπ Ροθ, του οποίου η αποκαθήλωση επιχειρήθηκε μετά θάνατον (όχι ότι κι εν ζωή καλοπέρασε) μέσω του βιογράφου του, Μπλέικ Μπέιλι, ο οποίος τις μέρες που αναμενόταν η έκδοση αντιμετώπισε τους ισχυρισμούς δύο γυναικών για σεξουαλική παρενόχληση.

Η σύνδεση ενός συγγραφέα, που ουκ ολίγες φορές προκάλεσε με τα βιβλία του την μήνιν των φεμινιστριών με έναν βιογράφο- κατηγορούμενο ήταν βούτυρο στο ψωμί των δικαιωματιστών που κατάφεραν -ευτυχώς όχι για πολύ- να σταματήσει η έκδοση της πολυσυζητημένης βιογραφίας «Philip Roth. The Biography» (εκδ. W.W. Norton).

Θα τελειώσει άραγε ποτέ αυτή η μακρά λίστα ή μήπως είμαστε ακόμα στην αρχή; Κι αν όντως οδηγούμαστε στο πιο τρομακτικό σενάριο ποιο θα είναι το όριο; Και κυρίως ποιος θα το βάλει;

«Μήπως πρέπει να ξαναγράψουμε όλες τις κλασικές τραγωδίες, αυτές των αρχαίων Ελλήνων, του Σέξπιρ, του Ρακίνα, επειδή ενθαρρύνουν τον φόνο γυναικών ή δίνουν αρνητικό ρόλο σε ένα μη λευκό άτομο –όπως, για παράδειγμα, τον Οθέλο στο ομώνυμο έργο, το οποίο συν τοις άλλοις φέρνει στο προσκήνιο έναν ανηλεή πόλεμο των φύλων;», όπως γράφει κι ο Πασκάλ Μπρικνέρ για να κλείσουμε όπως ξεκινήσαμε. «Μήπως να απαγορεύσουμε την “Κοκκινοσκουφίτσα”, που αναπαράγει ένα σχήμα ταυτόχρονα σεξιστικό, τη γυναικεία αδυναμία, και “σπισιστικό”, την αρνητική εικόνα του λύκου; Ή τα “Τρία γουρουνάκια”, που εγκωμιάζουν ένα ζώο ακάθαρτο για το Ισλάμ; Πότε θα ακολουθήσει ο αποκλεισμός του Ζιντ για παιδοφιλία στην Αίγυπτο ή στο Μαγκρέμπ, του Ουγκό επειδή παρενοχλούσε τις υπηρέτριες, ή του Ρεμπό επειδή συμμετείχε σε λαθρεμπόριο όπλων και σε δουλεμπόριο στην Ερυθρά Θάλασσα; Φίλοι (ες) λογοκριτές και λογοκρίτριες (σύμφωνα με τη συμπεριληπτική γλώσσα), πιάστε δουλειά. Το εγχείρημα είναι γιγάντιο!»