Οσκαρ Κοκόσκα, ένας ταγμένος καλλιτέχνης

Το Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης στο Παρίσι παρουσιάζει την πρώτη αναδρομική έκθεση στην πόλη, αφιερωμένη στον Αυστριακό καλλιτέχνη Οσκαρ Κοκόσκα (1886-1980). Οι επιμελητές της έκθεσης κατάφεραν να συγκεντρώσουν 150 από τα σημαντικότερα έργα του, από Ευρωπαίους και Αμερικανούς συλλέκτες, μέσα από επτά δεκαετίες δημιουργίας, αντανακλώντας την πρωτοτυπία που επιδεικνύει ο καλλιτέχνης και μας επιτρέπει να διασχίσουμε μαζί του τον εικαστικό 20ό αιώνα στη Γηραιά Ηπειρο.

Ζωγράφος, συγγραφέας και ποιητής, ο Κοκόσκα εμφανίζεται ως ταγμένος καλλιτέχνης, οδηγούμενος από τις καλλιτεχνικές τάσεις αλλά και τα κοινωνικοπολιτικά γεγονότα της Βιέννης στις αρχές του 20ού αιώνα.

Με τη βαθιά επιθυμία του να εκφράσει την έντονη ένταση των διαφορών της εποχής του και σε συνδυασμό με το ταλέντο του, έγινε για τους κριτικούς το τρομερό παιδί της Βιέννης από το 1908 όπου, με την υποστήριξη των Γκουστάβ Κλιμτ και Αντολφ Λος, ενέπνευσε τη νέα γενιά καλλιτεχνών, συμπεριλαμβανομένου και του Εγκον Σίλε. Ιδιαίτερα η συνάντηση του Κοκόσκα με τους δύο πρώτους ήταν κομβική, διότι από τότε προσχώρησε στην Απόσχιση της Βιέννης (Ζετσεσιονισμό).

Η έκθεση περιλαμβάνει έργα από όλες τις περιόδους του καλλιτέχνη, γεγονός που από μόνο του αυξάνει την έκπληξη των επισκεπτών, πολλώ δε μάλλον που και οι περισσότεροι τοίχοι του εκθεσιακού χώρου είναι βαμμένοι μαύροι, διότι και ο Κοκόσκα έβαφε τους τοίχους των εκάστοτε ατελιέ του μαύρους.

Εντυπωσιακά έργα, τα εκθέματα, γεμάτα χρώμα και ένταση. Κι ενώ ο Κοκόσκα ήταν κυρίως πορτρετίστας, με την ικανότητα να αναδεικνύει την εσωτερικότητα των μοντέλων του με ιδιαίτερη αποτελεσματικότητα, στην έκθεση βλέπουμε και τοπία, ζώα και έργα με πολλά βουκολικά στοιχεία.

Ανεξάρτητα από τη θεματολογία των έργων του, το κοινό χαρακτηριστικό είναι η σπασμωδική και νευρώδης πινελιά, σχεδόν χειρονομιακή. Ακόμη παρατηρεί κανείς την ανάγκη των σχεδιαστικών «σημειώσεων» επάνω στον καμβά, π.χ. ένα ελάχιστο μοτίβο χαραγμένο, όσο ακόμη ήταν το χρώμα νωπό στο φόντο, καθώς και διάφορα άλλα «ξυσίματα» ή και την ακόμη πιο στιβαρή γραφή με τη χρήση παχιάς χρωστικής πάστας. Ή άλλοτε ακόμα και δαχτυλιές, σαν να έπλαθε κυριολεκτικά την εικόνα ως γλυπτό.

Στα περισσότερα έργα του είναι ιδιαίτερα έντονα το μαύρο χρώμα, τα περιγράμματα στις φόρμες αλλά και το σκούρο φόντο, με βαριές αποχρώσεις του μπλε και πράσινου χρώματος, κάτι που παραπέμπει άμεσα στην επιρροή που άσκησε επάνω του η «γνωριμία» με τα έργα του Ελ Γκρέκο, όταν επισκέφτηκε τη Βενετία το 1913.

Για δύο χρόνια (1912-1914) ο Κοκόσκα είχε μια ταραχώδη σχέση με τη συνθέτρια Αλμα Μάλερ, πρώην σύζυγο του μεγάλου συνθέτη Γκούσταβ Μάλερ, η οποία όμως τον απέρριψε λόγω του υπερβολικού του πάθους για αυτήν, ενώ στη συνέχεια έκανε δεσμό με τον αρχιτέκτονα Βάλτερ Γκρόπιους. Ενα από τα πιο διάσημα έργα του, «Η Νύμφη του Ανέμου» (αλλιώς «Θύελλα»), είναι αφιερωμένο στην Αλμα. Μετά τον χωρισμό τους, παρήγγειλε στην καλλιτέχνιδα Χέρμιν Μος μια κούκλα σε φυσικό μέγεθος, όμοια με τη Μάλερ, ως αντικείμενο φετίχ και αυτο-θεραπείας. Αφού έστειλε γράμμα στη Μος ότι είχε αποτύχει να μοιάζει η κούκλα στην ερωμένη του, τη χρησιμοποίησε σε κάποιους πίνακές του και στη συνέχεια την κατέστρεψε.

Με το ξέσπασμα του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, το 1914 επιστρατεύτηκε εθελοντικά στον αυστριακό στρατό, μάλιστα για να μπορέσει να αγοράσει το άλογό του για τον πόλεμο, ο Κοκόσκα πούλησε έναν πίνακα ζωγραφικής του. Τραυματίστηκε σοβαρά δύο φορές, κρίθηκε ακατάλληλος για μάχη και στη συνέχεια επέστρεψε στη Δρέσδη. Από το 1919 έως το 1923 δίδαξε στην Ακαδημία Καλών Τεχνών της Δρέσδης, όπου ερεύνησε νέες μορφές εικαστικής έκφρασης, σε αντίθεση με σύγχρονα κινήματα εκείνης της εποχής όπως ο εξπρεσιονισμός, η νέα αντικειμενικότητα και η αφαίρεση.

Ακολούθησε μια μακρά περίοδο ταξιδιών στην Ευρώπη, τη Βόρεια Αφρική και τη Μέση Ανατολή, με παραμονή στο Παρίσι και στο Λονδίνο, όπου του δόθηκε η ευκαιρία να εκθέσει έργα του.

Το 1932 έφυγε για τη Βιέννη, την οποία άφησε το 1934 για την Πράγα, από την οποία ξανά αναγκάστηκε να δραπετεύσει όταν η Τσεχοσλοβακία καταλήφθηκε από το Τρίτο Ράιχ. Η αντίθεσή του στον ναζισμό ήταν ξεκάθαρη και αυτό οδήγησε πολλά από τα έργα του να συμπεριληφθούν στην έκθεση της «εκφυλισμένης τέχνης» το 1937.

Οι ναζί χρησιμοποιούσαν τον χαρακτηρισμό αυτό για πολλά έργα του μοντερνισμού θεωρώντας τα «μη γερμανικά» ή και «εβραιοκομμουνιστικά». Για τον λόγο αυτό οι καλλιτέχνες που δημιουργούσαν τέτοια έργα υφίσταντο διώξεις. Εχοντας χαρακτηριστεί «επικίνδυνος» καλλιτέχνης, ο Οσκαρ Κοκόσκα διέφυγε από την Αυστρία στην Πράγα το 1934. Εκεί ίδρυσε τον Σύλλογο Οσκαρ Κοκόσκα μαζί με άλλους εκπατρισμένους καλλιτέχνες.

Στα 1938, όταν οι Τσέχοι άρχισαν να μετακινούνται λόγω της παράδοσης της Σουδητίας στη Γερμανία και της επικείμενης εισβολής της Βέρμαχτ, ο Κοκόσκα απέδρασε από την Τσεχία στο Ηνωμένο Βασίλειο και παρέμεινε εκεί καθ’ όλη τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Πήρε την αγγλική υπηκοότητα από το 1946 μέχρι και το 1978 οπότε και ξαναπήρε την αυστριακή υπηκοότητα και στη συνέχεια, ύστερα από μια νέα αλυσίδα ταξιδιών, εγκαταστάθηκε στις όχθες της λίμνης της Γενεύης, όπου παρέμεινε μέχρι τον θάνατό του.

Σε όλη του τη ζωή συμμετείχε ενεργά σε γεγονότα που καταδίκαζαν τον φασισμό. Επιβεβαίωνε την αντίθεσή του στους πολέμους και στα πυρηνικά όπλα, ενώ ταυτιζόταν με τον ειρηνισμό και την ιδέα της ενωμένης Ευρώπης.

Το συγγραφικό έργο του Κοκόσκα είναι εξίσου παράξενο κι ενδιαφέρον. Τα απομνημονεύματά του έχουν τίτλο «Μια θάλασσα περιτριγυρισμένη από οράματα» και είναι ένα άγριο ψυχεδελικό κείμενο, γραμμένο υπό την επήρεια παραισθησιογόνων ουσιών.

Το σύντομο θεατρικό του έργο «Δολοφόνος, η ελπίδα των γυναικών» μελοποιήθηκε δέκα χρόνια αργότερα από τον Πάουλ Χίντεμιτ και αποκαλείται συχνά το πρώτο εξπρεσιονιστικό δράμα. Το έργο του «Ορφέας κι Ευρυδίκη» αποτέλεσε το λιμπρέτο για την ομότιτλη όπερα του Ενστ Κρένεκ, που θεωρείται το πρώτο δείγμα προγραμματικής μουσικής.

*Εικαστικός-χαράκτης που ζει στο Παρίσι

📌 Η έκθεση θα διαρκέσει μέχρι τις 23 Σεπτεμβρίου και στη συνέχεια θα μεταφερθεί στο Μουσείο Guggenheim του Μπιλμπάο