Ο ιστορικός των Περσικών Πολέμων Ηρόδοτος ανατρέχει στο μυθικό παρελθόν και συγκεκριμένα σε αρπαγές γυναικών (1.1 κ.ε.), προσπαθώντας να ανιχνεύσει την αρχή της έχθρας μεταξύ Ευρώπης-Ασίας (η πρώτη εκπροσωπείται από τους Ελληνες, η δεύτερη από ανατολικούς λαούς όπως Πέρσες ή Φοίνικες): πρώτοι οι Φοίνικες ξεκίνησαν τη διένεξη αρπάζοντας την Αργίτισσα Ιώ για ν’ απαντήσουν οι Ελληνες με την αρπαγή της Φοίνισσας Ευρώπης.
Στη συνέχεια οι Ελληνες έριξαν λάδι στη φωτιά αρπάζοντας τη Μήδεια για ν’ απαντήσει μια γενιά αργότερα ο Πάρης με την αρπαγή της Ελένης· αντιδρώντας οι Ελληνες με κήρυξη πολέμου και αφανισμό της Τροίας, κατέστησαν τους εαυτούς τους παντοτινούς εχθρούς των Περσών. Ο ιστορικός σχολιάζει ότι οι αρπαγές γυναικών αποτελούν αδίκημα, αλλά η κήρυξη πολέμου για μια αρπαγμένη γυναίκα ήταν ανοησία διότι, εάν η ίδια δεν ήθελε, δεν θ’ αρπαζόταν. Επιπλέον, ως πρώτο υπαίτιο της αδικίας εις βάρος των Ελλήνων υποδεικνύει τον Λυδό Κροίσο που υπέταξε τους Μικρασιάτες Ελληνες.
Τον καιρό των Περσικών Πολέμων η πόλωση μεταξύ Ευρώπης-Ασίας αυξήθηκε κι έγινε μέρος της ελληνικής κοσμοθεωρίας. Σ’ ένα αττικό επίγραμμα, που χαράχτηκε είτε μετά τη νίκη στον Ευρυμέδοντα (469/466 π.Χ.) είτε μετά τη νίκη των Αθηναίων εναντίον Περσών και Φοινίκων στην Κύπρο (449 π.Χ.), λέγεται: «Από τότε που η θάλασσα χώρισε την Ευρώπη από την Ασία / και ο ορμητικός Αρης κατέχει τις πολιτείες των ανθρώπων / δεν ξανάγινε άλλο τέτοιο κατόρθωμα» (Διόδ. Σικ. 11.62.3).
Στους «Πέρσες» του Αισχύλου (181 κ.ε.), συγκεκριμένα στ’ όνειρο της Ατοσσας που προλέγει την πανωλεθρία του Ξέρξη στη Σαλαμίνα, προβάλλουν προσωποποιημένες η Ελλάδα και η Ασία ως δύο πανώριες γυναίκες, ντυμένες η μία με δωρικό και η άλλη με περσικό πέπλο. Μολονότι αδελφές, φιλονικούν μεταξύ τους· επεμβαίνει ο Ξέρξης για να τις χωρίσει και τις ζεύει στο άρμα του. Η Ασία δέχεται υπάκουα και καμαρώνει· η Ελλάδα αντιδρά μέχρι που αποτινάσσει τον ζυγό και γκρεμίζει τον Ξέρξη από το άρμα του.
Στην «Ελένη» του Ευριπίδη (στ. 370-4) η Ελλάς θρηνεί για τον χαμό των παιδιών της στην Τροία· στον επιτάφιο Λόγο του Λυσία (2.60) η Ελλάς πενθεί πάνω από τον τάφο των Αθηναίων πεσόντων στη Σαλαμίνα.
Με πρότυπο τον Ηρόδοτο, ο ελληνιστικός ποιητής Λυκόφρων διαγράφει μακρά την πορεία των συγκρούσεων μεταξύ Ευρώπης και Ασίας (Αλεξ. 1.283 κ.ε.). Στις αρπαγές γυναικών ο Λυκόφρων προσθέτει επιπλέον συμβάντα (μυθικά και ιστορικά), αυξάνοντας τις επιθέσεις και αντεπιθέσεις μεταξύ Ανατολής-Δύσης: π.χ. εποικισμός της Τρωάδας από Κρήτες· αρπαγή της Αντιόπης και κλοπή της ζώνης της Ιππολύτης από τους Θησέα και Ηρακλή· εισβολή των Αμαζόνων στην Αττική ως τιμωρία· επιδρομή του Ιλου (ιδρυτή του Ιλίου) σε Θράκη και Μακεδονία μέχρι τον Πηνειό· εκστρατείες του Ηρακλή εναντίον της Τροίας και πρώτη άλωσή της· εισβολή των Λυδών στην ιταλική χερσόνησο και εγκατάστασή τους στην Ετρουρία· πολλαπλή αντίδραση της Ελλάδας στην αρπαγή της Ελένης με κήρυξη πολέμου, άλωση της Τροίας και αποικισμό της Μ. Ασίας από Αιολείς, Ιωνες, Δωριείς· υποταγή της Θράκης και Μακεδονίας από τον Μίδα· εκστρατεία του Ξέρξη στην Ελλάδα με πυρπόληση της ακρόπολης των Αθηνών και άτακτη φυγή του μετά την πανωλεθρία στη Σαλαμίνα· συνέχιση της πάλης μεταξύ Ευρώπης-Ασίας μέχρις ότου ο Μακεδόνας Αλέξανδρος κατεύνασε τον ορυμαγδό, συνενώνοντας τις δύο ηπείρους στην κοσμοκρατορία του.
Σ’ έναν απουλικό κρατήρα (περ. 340-330 π.Χ., Νάπολη, Εθν. Μουσ. 81947) η Αθηνά υποστηρίζει την Ελλάδα ενώπιον του Δία, ενώ η Ασία κάθεται ως ικέτιδα πάνω σε βωμό· προς την Ελλάδα ατενίζει η Νίκη, δίπλα στην Ασία στέκει η Απάτη που προφανώς τη σπρώχνει σε πόλεμο· σε κατώτερη βαθμίδα παριστάνεται το Συμβούλιο του Δαρείου. Σ’ ένα θραύσμα αγγείου της ίδιας εποχής (περ. 340-330 π.Χ., Κοπεγχάγη, Εθν. Μουσ. 13320) η Ελλάς ανεβασμένη σε τέθριππο στεφανώνεται από δύο Νίκες. Και οι δύο απεικονίσεις έχουν εμπνευστεί από τους αγώνες των Ελλήνων εναντίον Ασιατών κατά την ιωνική επανάσταση, τους Περσικούς Πολέμους, τη νικηφόρα εκστρατεία του Μ. Αλεξάνδρου.
Τέλος, σ’ ένα ρωμαϊκό ανάγλυφο (2ος αι. μ.Χ., Ρώμη, βιβλιοθήκη Ghigi) η Ευρώπη και η Ασία με πυργωτό στέμμα στηρίζουν μια μεγάλη ασπίδα όπου απεικονίζεται η μάχη στα Αρβηλα/Γαυγάμηλα. Αγέρωχο το κεφάλι της Ευρώπης, σκυφτό της Ασίας· ανάμεσά τους ένας βωμός με απεικόνιση του κιθαρωδού Απόλλωνα που υμνεί τη σπουδαία νίκη.
Το χαραγμένο επίγραμμα στην άνω και κάτω πλευρά της παράστασης λέει: «Ζάρωσαν από φόβο μπροστά στο δόρυ μου οι βασιλείς και τα έθνη τους· / όσα διαφεντεύει ο Ωκεανός που περιβάλλει τη γη. / Είμαι απόγονος του Ηρακλή και του Δία, γιος του Φιλίππου / και ανήκω στη γενιά των Αιακιδών από τη μητέρα μου Ολυμπιάδα» (σημ.: φημισμένος Αιακίδης υπήρξε ο Αχιλλέας).
Τον καιρό του Βυζαντίου δεν έπαψε να θεωρείται μεγάλος ο κίνδυνος εξ Ανατολών. Η Βυζαντινή Αυτοκρατορία έπρεπε να βρίσκεται σε διαρκή εγρήγορση προκειμένου να υπερασπίζεται την ακεραιότητά της πότε από Πέρσες, πότε από Αραβες, Σελτζούκους ή Οθωμανούς Τούρκους οι οποίοι τελικά άλωσαν την Κωνσταντινούπολη.
Η Ελληνική Επανάσταση, της οποίας τα 200 χρόνια γιορτάζουμε φέτος, αποκτά μεγαλύτερο βάθος αν ενταχθεί στη μακρά πορεία των συγκρούσεων μεταξύ Ευρώπης και Ασίας. Οι εργάτες του Νεοελληνικού Διαφωτισμού και οι κήρυκες της Επανάστασης βοηθούν σ’ αυτό. Αξίζει να θυμηθεί κανείς ότι στη Χάρτα του ο Ρήγας έχει συμπεριλάβει μια μονομαχία του Ηρακλή με Αμαζόνα, σχεδιαγράμματα με τη ναυμαχία της Σαλαμίνας, τις μάχες των Θερμοπυλών και των Πλαταιών· επιπλέον, αρχίζει τον κατάλογο των ηγεμόνων με τον Μ. Αλέξανδρο.
Παραμονές του Αγώνα, δηλαδή από το 1817 και μετά, παρουσιάζονταν σε Οδησσό, Βουκουρέστι, Ιάσιο, Κέρκυρα και κρυφά στην Κωνσταντινούπολη θεατρικές παραστάσεις με θέματα εμπνευσμένα από ηρωικές αναμετρήσεις Ελλήνων εναντίον Ασιατών (π.χ. «Φιλοκτήτης», «Πολυξένη», «Λεωνίδας εν Θερμοπύλαις», «Θεμιστοκλής», «Κωνσταντίνος Παλαιολόγος ή Η Αλωσις της Κωνσταντινουπόλεως»).
Πρόκειται για έργα με ιδεολογική αποστολή την αφύπνιση της εθνικής συνείδησης και την έξαρση του πατριωτισμού. Στα συγκεκριμένα θεατρικά Τρώες, Πέρσες και Τούρκοι αποτελούν την εχθρική πλευρά που αντιμάχεται τον ελληνισμό. Επίσης, πλοία που πρωτοστάτησαν στον Αγώνα έφεραν τα ονόματα «Αγαμέμνων», «Αχιλλεύς», «Κίμων», «Θεμιστοκλής», «Λεωνίδας» κ.λπ. Το ακρόπρωρο από το μπρίκι «Αρης» του Ανδρέα Μιαούλη παραπέμπει στη χαλκογραφία του Μ. Αλεξάνδρου που είχε τυπώσει ο Ρήγας το 1797. Τέλος, στην προκήρυξή του «Μάχου Υπέρ Πίστεως και Πατρίδος» ο Αλέξανδρος Υψηλάντης μνημονεύει τους Μιλτιάδη, Θεμιστοκλή, Λεωνίδα και προτρέπει «Ας συγκροτήσωμεν μάχην μεταξύ του Μαραθώνος και των Θερμοπυλών».
Εάν θελήσει κανείς να συνεχίσει την πορεία των συγκρούσεων, θα εντάξει σ’ αυτές τη Μικρασιατική Καταστροφή και θα φτάσει μέχρι τις μέρες μας με τους συχνούς διαπληκτισμούς, το κλίμα έντασης και εχθρότητας μεταξύ Ελλάδας-Τουρκίας.
Στο ερώτημα που θέτει ο Λυκόφρων (Αλεξ. 1283-4) «Τι κοινό να έχουν μεταξύ τους η μάνα του Προμηθέα (δηλαδή η Ασία) και η μάνα του Σαρπηδόνα (δηλαδή η Ευρώπη);», μπορεί κανείς ν’ απαντήσει διαλλακτικά εάν έχει αποκομίσει κάποια σοφία από τη μακραίωνη διένεξη: «Είναι και ο δυο μάνες και νοιάζονται για το καλό των παιδιών τους· ένα καλό που μπορεί να διασφαλιστεί σε καθεστώς ειρήνης και όχι έριδας, αλληλοσεβασμού και όχι υποτίμησης του ενός προς τον άλλο».
*Διευθύντρια Ερευνών στην Ακαδημία Αθηνών
Η efsyn.gr θεωρεί αυτονόητο ότι οι αναγνώστες της έχουν το δικαίωμα του σχολιασμού, της κριτικής και της ελεύθερης έκφρασης και επιδιώκει την αμφίδρομη επικοινωνία μαζί τους.
Διευκρινίζουμε όμως ότι δεν θέλουμε ο χώρος σχολιασμού της ιστοσελίδας να μετατραπεί σε μια αρένα απαξίωσης και κανιβαλισμού προσώπων και θεσμών. Για τον λόγο αυτόν δεν δημοσιεύουμε σχόλια ρατσιστικού, υβριστικού, προσβλητικού ή σεξιστικού περιεχομένου. Επίσης, και σύμφωνα με τις αρχές της Εφημερίδας των Συντακτών, διατηρούμε ανοιχτό το μέτωπο απέναντι στον φασισμό και τις ποικίλες εκφράσεις του. Έτσι, επιφυλασσόμαστε του δικαιώματός μας να μην δημοσιεύουμε ανάλογα σχόλια.
Σε όσες περιπτώσεις κρίνουμε αναγκαίο, απαντάμε στα σχόλιά σας, επιδιώκοντας έναν ειλικρινή και καλόπιστο διάλογο.
Η efsyn.gr δεν δημοσιεύει σχόλια γραμμένα σε Greeklish.
Τέλος, τα ενυπόγραφα άρθρα εκφράζουν το συντάκτη τους και δε συμπίπτουν κατ' ανάγκην με την άποψη της εφημερίδας