Πόνος, κακοποίηση και γυναικεία χειραφέτηση

Εβλεπα πρόσφατα την κινηματογραφική ταινία του Γιώργου Τζαβέλλα «Η δε γυνή να φοβήται τον άνδρα» (1965) και για ακόμα μια φορά απόλαυσα την απαστράπτουσα Μάρω Κοντού να κεραυνοβολεί με ένα μεγαλοπρεπές «Σκασμός εσύ, Αντωνάκη ΜΟΥ!» τον «τύραννό» της Γιώργο Κωνσταντίνου, ενώ εκείνος έμενε αποσβολωμένος και κεραυνοβολημένος από την αντίδρασή της, λίγα λεπτά μετά τον πολυαναμενόμενη γαμήλια τελετή.

Αναρωτήθηκα βέβαια για ακόμη μια φορά πώς μπορούν τα ζευγάρια που τελούν θρησκευτικούς γάμους -αποτελεί Μέγα Μυστήριο για την Εκκλησία- να δέχονται πέραν των άλλων τον φόβο της γυναίκας προς τον σύζυγό της.

Η «καλή σύζυγος» δηλαδή υποτάσσεται στη θέληση του συντρόφου της χωρίς να μπορεί να έχει μια διαφορετική γνώμη και άποψη, όχι μόνο για την κοινή οικογενειακή τους ζωή αλλά και για ζητήματα που αφορούν καθαρά τα προσωπικά της θέλω και τη διαφορετικότητά της ως ολοκληρωμένου ατόμου.

Πιστεύω λοιπόν πως εξαρχής με αυτόν τον τρόπο η κοινωνία δείχνει να αποδέχεται πως στην οικογένεια υπάρχει η αρχή του ενός και η ισότητα των δύο ατόμων δυστυχώς πάει περίπατο. Τα νεαρότερα μέλη της οικογένειας που μεγαλώνουν σε ένα τέτοιο περιβάλλον σίγουρα αποκτούν εικόνες και συνήθειες που θα εντυπωθούν στις δικές τους ζωές και πορείες.

Η μια σκέψη φέρνει την επόμενη και με ταξίδεψε πίσω σε οικογενειακές στιγμές και εικόνες. Η μαμά μου, η Ελλη, μεγάλωσε σε ένα πολύ μικρό ορεινό χωριό της Πίνδου, μεσαίο παιδί μιας πολύτεκνης οικογένειας. Οι ευκαιρίες για τα παιδιά αυτά στις δεκαετίες του '50 και του '60, πραγματικά ελάχιστες. Οι γονείς της, αγρότες με λίγα ζώα, ήταν βαθιά θρησκευόμενοι αλλά ευτυχώς με ανοιχτούς ορίζοντες και παρά την οικονομική δυσχέρειά τους έδωσαν την ευκαιρία σε όλα τα παιδιά τους να σπουδάσουν.

Εκείνη τελείωσε παιδαγωγικά, εργάστηκε άμεσα και χειραφετήθηκε. Πάλευε πάντα για τα δίκαια του ανθρώπου και έδινε καθημερινούς αγώνες για τα δικαιώματα των γυναικών. Από τη δεκαετία του '70 μάλιστα, υπήρξε μέλος του ριζοσπαστικού γυναικείου κινήματος, ενταγμένη στην Ομοσπονδία Γυναικών Ελλάδος (ΟΓΕ). Ακόμα θυμάμαι ως μικρό παιδί τις πολύωρες συζητήσεις με τις «συναγωνίστριές» της για καθημερινούς αγώνες, για ισοτιμία και δικαιώματα, στη δουλειά, στο σπίτι, στην κοινωνία.

Πάντα διεκδικούσε τη θέση της, μα παρ' όλα αυτά είχε να αντιμετωπίσει ακόμα και μέσα στην οικογένειά της τις «δύο ψήφους» του μπαμπά μου, που αυτοχριζόταν αρχηγός -ως το μεγάλο αρσενικό της οικογένειας- όταν επρόκειτο να παρθούν σημαντικές αποφάσεις. Τότε ήταν που έκανε ένα ακαταλαβίστικο βήμα πίσω. Αργότερα κατάλαβα πως είχε αναπτύξει κι έναν άλλο πλάγιο τρόπο κατευνασμού και διεκδίκησης.

Επ’ ουδενί βέβαια δεν γινόταν και δεν επιδίωξε ποτέ να γίνει κάποια «άλλη». Η γυναίκα εκείνη που με καλυμμένη τη στρατηγική της εγκλωβίζει και «στραγγαλίζει» την προσωπικότητα και τα θέλω του συντρόφου της για προσωπικό της όφελος.

Ας μην ξεχνάμε πως στις σχέσεις η χειραγώγηση οδηγεί στη συναισθηματική κακοποίηση και οι χειριστικοί, τοξικοί άνθρωποι με πολύ ταλέντο οδηγούν στον στόχο τους τα «θύματά» τους, δημιουργώντας τους αισθήματα υποχρέωσης και ενοχής.

Ενίοτε βέβαια οι χειριστικοί για να εγκλωβίσουν τον σύντροφό τους συχνά το παίζουν «θύμα», η πραγματικότητα είναι όμως ότι εκείνοι έχουν προκαλέσει και δημιουργήσει το πρόβλημα και δυστυχώς τα πραγματικά θύματα (γυναίκες και άντρες) μένουν άπραγα χωρίς να μπορούν να φύγουν και να τερματίσουν μια άκρως επικίνδυνη σχέση, διεκδικώντας μια καλύτερη ζωή που σε όλους μας αξίζει.

Εκείνη όμως πάντα σταθερά διεκδικούσε ισοτιμία και ισονομία στην πράξη και στην καθημερινότητα μέχρι και την τελευταία στιγμή της ζωής της, όχι μόνο για εκείνη αλλά και για όλους τους ανθρώπους γύρω της, αντιπαλεύοντας αντιξοότητες και αδικίες.

Η κακοποίηση των ανθρώπων λοιπόν δεν είναι μόνο γένους θηλυκού - αν και συχνότερα συμβαίνει καθημερινά στις περισσότερες από εμάς, στους χώρους δουλειάς, στον δρόμο, στο φιλικό και οικογενειακό περιβάλλον μας. Βλέπουμε τις γυναικοκτονίες να αυξάνονται δραματικά και προβληματιζόμαστε όλες από τις φρικιαστικές λεπτομέρειες που βλέπουν το φως της δημοσιότητας στην υπόθεση της επίθεσης με το βιτριόλι.

Αυτήν την εβδομάδα απόλαυσα για ώρες τις 11 γκαλερί στην Tate Britain του Λονδίνου που είναι γεμάτες με τη ζωή της πραγματικά ασυμβίβαστης Πόλα Ρίγκο (Paula Rego, 1935). Κάθε, μα κάθε έργο της ξεχωριστά είναι ένα ιστορικό, κοινωνικό γεγονός, μια διδαχή, μια νουθεσία και μια διεκδίκηση για το μέλλον.

Κάθε τίτλος, κάθε κείμενο που συνοδεύει τις δημιουργίες της αφηγείται και μίλησε στην καρδιά μου με όλα τα λόγια και τις έννοιες που άκουσα και εντυπώθηκαν για πάντα μέσα μου από τη μαμά μου και τις «συναγωνίστριές» της στους προσωπικούς και κοινωνικούς αγώνες τους.

Η έκθεση στη ναυαρχίδα του δικτύου πινακοθηκών Tate στην Αγγλία είναι η μεγαλύτερη και πιο ολοκληρωμένη αναδρομική παρουσίαση για το έργο τής με πορτογαλική καταγωγή Ρίγκο, η οποία ζει και εργάζεται στη Μεγάλη Βρετανία.

Η εξαιρετικής φαντασιακής δύναμης καλλιτέχνιδα επαναπροσδιόρισε την εικαστική τέχνη και έφερε επανάσταση στον τρόπο με τον οποίο εκπροσωπούνται οι γυναίκες. Η έκθεση αφηγείται την ιστορία της αξιοσημείωτης ζωής αυτής της καλλιτέχνιδας, αναδεικνύοντας την προσωπική φύση μεγάλου μέρους του έργου της και το κοινωνικοπολιτικό πλαίσιο στο οποίο έχει τις ρίζες της.

Αποκαλύπτει λεπτομερειακά το ευρύ φάσμα αναφορών της, από κόμικς μέχρι πίνακες ιστορίας, με πάνω από 100 έργα που περιλαμβάνουν κολάζ, πίνακες ζωγραφικής, παστέλ μεγάλης κλίμακας, σχέδια και χαρακτικά.

Η αναδρομική περιλαμβάνει τις πρώτες δουλειές της Ρίγκο από τη δεκαετία του 1950 έως τις πλούσιες πολυεπίπεδες σκηνικές δημιουργίες της από τη δεκαετία του 2000. Η έκθεση ξεκινά με μια επιλογή από πρώιμα έργα της, που σπάνια έχουν δει το φως της δημοσιότητας, στα οποία η καλλιτέχνις διερεύνησε για πρώτη φορά τον προσωπικό αλλά και τον κοινωνικό αγώνα στη χώρα καταγωγής της.

Στην «Interrogation» (Ανάκριση, 1950), ζωγραφισμένη σε ηλικία δεκαπέντε ετών, η Ρίγκο επιβεβαίωσε τη δέσμευσή της να καταγγέλλει αδικίες και να υποστηρίζει τα θύματα. Στους πίνακες, στα κολάζ και στα σχέδιά της από τη δεκαετία του 1960 έως τη δεκαετία του '70, η δημιουργός αντιτάχθηκε με πάθος και σφοδρότητα στην πορτογαλική δικτατορία, χρησιμοποιώντας μια σειρά πηγών για έμπνευση, ανάμεσα σ' αυτές διαφημίσεις, καρικατούρες και ειδήσεις.

Εξερεύνησε επίσης τις λαϊκές ιστορίες ως αναπαραστάσεις συμπεριφοράς της ανθρώπινης ψυχής, όπως με το «Brancaflor – The Devil and the Devil’s Wife in Bed», (1975).

Η Ρίγκο εγκατέλειψε το κολάζ το 1980 και επέστρεψε στη ζωγραφική, συνδυάζοντας τις παιδικές αναμνήσεις με τις εμπειρίες της ως γυναίκας, συζύγου και ερωμένης. Το 1987 ζωγράφισε τη σειρά «Girl and Dog», εκεί όπου «ξεκίνησαν τα πάντα» κατά την ίδια.

Η έκθεση περιλαμβάνει σημαντικούς πίνακες αυτής της περιόδου, όπως παραδείγματα από τη σειρά «The Vivian Girls», στα οποία τα κορίτσια επαναστατούν ενάντια σε μια κοινωνία εξαναγκασμού. Αυτά τα σημαντικά έργα -συμπεριλαμβανομένου και του εξαιρετικού έργου «The Policeman’s Daughter» (Η κόρη του Αστυνομικού, 1987)- καθιέρωσαν τη φήμη της όταν εκτέθηκαν για πρώτη φορά στην γκαλερί Serpentine το 1988.

Πολλές από αυτές τις εικόνες σχετίζονται με την έντονη σχέση της Ρίγκο με τον σύζυγό της, τον Βρετανό ζωγράφο Victor Willing (1928-1988), ο οποίος υπέφερε για πολλά χρόνια και μέχρι τον θάνατό του από σκλήρυνση κατά πλάκας.

Καθ' όλη τη διάρκεια της καριέρας της, η Ρίγκο ήταν γοητευμένη με την αφήγηση και αυτό καταφέρνει να το εμποτίσει σε μεγάλο μέρος της δουλειάς της.

Η έκθεση περιλαμβάνει εκτυπώσεις από τη σειρά της «Nursery Rhymes» (1989), στις οποίες μαγικά εξερευνά την αλλόκοτη σκληρότητα των παραδοσιακών βρετανικών παιδικών τραγουδιών.

Στη Ρίγκο αποδόθηκε ο τίτλος Dame και είναι η πρώτη καλλιτέχνις (artist-in-residence) που δημιούργησε στην Εθνική Πινακοθήκη, παίρνοντας έμπνευση από την ιστορία της τέχνης, υφαίνοντας τα έργα της με αναφορές σε παλιούς δασκάλους όπως ο William Hogarth (1697-1764) και ο Diego Velázquez (1599-1660), με πίνακες στους οποίους πρωταγωνίστριες είναι γυναίκες, εξερευνώντας τον αγώνα τους και το ταξίδι τους προς τη χειραφέτηση, όπως στο εκπληκτικό αυτοπροσδιοριστικό έργο «The Artist in Her Studio», (1993).

Συνεχίζοντας παρουσιάζονται τα μεγάλα παστέλ της Ρίγκο με μοναδικές γυναικείες φιγούρες από τη δεκαετία του 1990 έως το 2000, συμπεριλαμβανομένων των σειρών «Dog Woman» και «Abortion», μερικές από τις πιο διάσημες και εντυπωσιακές εικόνες της δημιουργού. Ειδικά τα έργα της σειράς «Abortion» είναι γροθιά στο στομάχι του καθολικισμού και του συντηρητισμού. Απεικονίζονται γυναίκες να υποφέρουν μετά από παράνομες αμβλώσεις και η καλλιτέχνις ήταν περήφανη που έβλεπε να χρησιμοποιούνται στον αγώνα για τη νομιμοποίηση των εκτρώσεων στην Πορτογαλία.

Το «Possession», 2004, μια άλλη μεγάλη σειρά παστέλ που σπάνια εκτίθεται, συνδυάζει την προσωπική εμπειρία της Ρίγκο για την κατάθλιψη και τη θεραπεία με έμπνευση από σκηνικές φωτογραφίες γυναικών του 19ου αιώνα που διαγνώστηκαν ότι πάσχουν από «υστερία».

Η έκθεση προσκαλεί τους επισκέπτες στον δημιουργικό κόσμο της και διερευνά τα mise-scènes που η καλλιτέχνις έχει δημιουργήσει, σχεδιάσει και ζωγραφίσει στο στούντιό της όλη τη δεκαετία του 2000. Σημαντικοί πίνακες αυτής της περιόδου περιλαμβάνουν το πραγματικά συγκλονιστικό «War», (2003) και το «The Pillowman», (2004).

Συγκεντρώνει επίσης εντυπωσιακά έργα που πραγματεύονται τα θέματα της εμπορίας γυναικών και του ακρωτηριασμού των γυναικείων γεννητικών οργάνων. Αυτές οι δυνατές εικόνες αντιμετωπίζουν δύσκολες ιστορίες πόνου και κακοποίησης που ο δημιουργός αισθάνεται ότι πρέπει να ειπωθούν.

Η πραγματικά εκπληκτική έκθεση μιας αληθινά δυναμικής γυναίκας φωτίζεται και φωτίζει τις ζωές και τις ψυχές των γυναικών και των ανδρών όλου του κόσμου. Ολων των καταπιεσμένων ανθρώπων που αποζητούν ισονομία, ισοτιμία, ίδια δικαιώματα, ευκαιρίες και αντιμετώπιση, χωρίς δεύτερες σκέψεις, μακριά από χειραγώγηση και κάθε είδους και μορφής κακοποίηση.

? «Paula Rego», Tate Britain, Λονδίνο, μέχρι 24 Οκτωβρίου.