Το αισθητικό, κοσμοθεωρητικό σύμπαν του

«Η τέχνη είναι κόρη της ελευθερίας»

Friedrich Schiller, 1795

Στον σταθμό του μετρό με την επωνυμία: ΣΥΝΤΑΓΜΑ (στην είσοδο και την έξοδο από την πλευρά του Εθνικού Κοινοβουλίου) τοποθετήθηκε το έτος 2016 η εικαστική εγκατάσταση του Γιάννη Ψυχοπαίδη με τον τίτλο: «ΣΤΑΘΜΟΣ ΕΙΡΗΝΗ».

Η αρχική εκδοχή αυτής της εγκατάστασης βρισκόταν στον σταθμό του ΗΣΑΠ «ΕΙΡΗΝΗ» από το έτος 2004 και επί δέκα χρόνια. Τώρα, με την τοποθέτησή του στο ΣΥΝΤΑΓΜΑ, το δημόσιο αυτό έργο τέχνης αναδεικνύεται σε τοπόσημο με ιδιαίτερη σημασία στο ευρύτερο συγκοινωνιακό δίκτυο της Αθήνας. Γειτνιάζει με το Εθνικό Κοινοβούλιο, το μνημείο του Αγνωστου Στρατιώτη και την ιστορική πλατεία του Συντάγματος. Εχει τοποθετηθεί σ’ ένα κομβικό σημείο αναφοράς στην ιστορική, πολιτική, κοινωνική και πολιτιστική ζωή της Αθήνας, αλλά και του τόπου γενικότερα και αποτελεί μια μοναδική εμβληματική παρουσία ανάμεσα στις καλλιτεχνικές παρεμβάσεις στον δημόσιο χώρο.

Σύνθεση μνημιακής μορφής, που εικονογραφεί και αναστοχάζεται κριτικά μέσω της ζωγραφικής ύλης τον σύγχρονο κόσμο και εστιάζει στους κλασικούς μύθους και απεικονίζει την καθημερινή ζωή και τα πάθη της. Αλλά καταγράφει πλαστικά και τον κόσμο της δημιουργίας και του πνεύματος, τον κόσμο της ίδιας της τέχνης σε μια διαχρονική πορεία, εκεί όπου διαπλέκεται το ιδιωτικό με το δημόσιο, η ατομική με τη συλλογική μνήμη.

Σε μία φαντασμαγορία της εικαστικής τέχνης συναντώνται και συνομιλούν με μια ελεύθερη, φαινομενικά αυθαίρετη σύνδεση ο Σολωμός με τον Πικάσο, ο Προυστ και ο Βαν Γκογκ με Γκόγια, ο Ομηρος με τον Αριστοτέλη και τον Πλάτωνα, ο Σεζάν με τον Γλέζο και τον Σάντα, ο Γκρέκο με τον Μπάιρον, τον Τισιανό και τον Σεφέρη, ο Μοντριάν με τον Καραβάτζιο, οι μυθολογικοί ήρωες και θεοί με τους καθημερινούς ήρωες της σύγχρονης προσφυγιάς, ο θεός Διόνυσος με τον Νταβίντ και τον δολοφονημένο Μαρά, ο Τσιτσάνης και ο Θεόφιλος με τον Καβάφη και ο Ντελακρουά με τους Κύπριους αγνοούμενους. Και ατελείωτες ακόμη εικαστικές αναφορές σε ένα πανόραμα του ανθρώπινου πολιτισμού, σε μια πανδαισία χρωματικών, σχεδιαστικών αναστοχασμών πάνω στα τοπωνύμια και τα μονοπάτια της σκέψης.

Το δημόσιο έργο τέχνης «σταθμός ΕΙΡΗΝΗ» είναι το opus magnum του δημιουργού του, Γιάννη Ψυχοπαίδη, κορυφαίου Ελληνα καλλιτέχνη, ο οποίος έχει αναγνωριστεί σε πανευρωπαϊκό επίπεδο, αλλά και διεθνώς.

Περιλαμβάνει τέσσερις (4) εικαστικές θεματικές ενότητες. Με την απαρίθμηση να γίνεται από τα αριστερά προς τα δεξιά για τον εξερχόμενο του σταθμού, η πρώτη ενότητα έχει θέμα της τις προσωπικές εμπειρίες και τα εσωτερικά βιώματα του ανθρώπου ως ατόμου, το οποίο αυτοπροσδιορίζεται ως πολίτης. Το ιδιωτικό και το δημόσιο διαμεσολαβούνται. Η δεύτερη ενότητα αναφέρεται στη σχέση του σύγχρονου ανθρωπολογικού κόσμου με τον αρχαίο κοσμολογικό κόσμο. Πρόκειται για δύο διαφορετικά κοσμοθεωρητικά σύμπαντα τα οποία συσχετίζονται μεταξύ τους. Στην τρίτη ενότητα έχουμε να κάνουμε με την ενδοκαλλιτεχνική, την εικαστική ανασυγκρότηση της ιστορίας της τέχνης ανά τους αιώνες. Στην τέταρτη ενότητα, ο καλλιτέχνης «μεταφράζει» την ιδεολογικο-πολιτική συγκρότηση του κόσμου στην εικαστική γλώσσα κατά μορφολογικό τρόπο, ο οποίος υπογραμμίζει τη διαπάλη, τη σύγκρουση ανάμεσα στο πολιτικό και το αισθητικό.

Μορφολογικά μοτίβα

Αφού μιλήσαμε, λοιπόν, για τη δημόσια εγκατάσταση της καλλιτεχνικής σύνθεσης του Ψυχοπαίδη και αφού εξετάσαμε τις τέσσερις θεματικές ενότητες, οι οποίες την απαρτίζουν κατά περιεχόμενο, ας εξετάσουμε τα μορφολογικά μοτίβα, τα οποία διαμορφώνουν το αισθητικό πλαίσιο, για να υπερβεί αυτό το δημόσιο έργο τους παγιωμένους ιστορικούς και αισθητικούς προσδιορισμούς της μέχρι τώρα ανθρώπινης εξέλιξης.

Ο Γιάννης Ψυχοπαίδης δημιούργησε ένα έργο τέχνης, «κατασκεύασε» μια εικαστική σύνθεση με θέμα την αναδημιουργία του ανθρώπινου πνεύματος, σε συνθήκες υπαρξιακής κρίσης του ίδιου του ανθρώπου, με τα μέσα της ζωγραφικής τέχνης. Η κοσμοθεωρητική αγωνία του καλλιτέχνη αναφέρεται και στα δύο επίπεδα του πνεύματος (γερμανιστί Geist): και στην αισθητικότητα (με την έννοια των αισθήσεων) και στη διάνοια (τον ορισμό του κόσμου σύμφωνα με τις έννοιες). Αναφερόμενος στο καντιανό γνωσιοθεωρητικό πρόγραμμα θέτει το κοσμοθεωρητικό ερώτημα: για ποια πράγματα μπορεί να μιλήσει η ζωγραφική τέχνη και για ποια οφείλει να σωπαίνει; Και αυτό όχι ως αυτοσκοπό, αλλά ως πραγματολογική συνθήκη για να δοθεί απάντηση στο ερώτημα: «σε τι χρησιμεύει η τέχνη;» Ο Ψυχοπαίδης ανακαλύπτει στο εσωτερικό της τέχνης (ειδικότερα στο «μέσα» της ζωγραφικής) ένα στοιχείο το οποίο εάν εξωτερικευθεί, δηλ. μετατραπεί στο «έξω» του έργου τέχνης, τότε η ίδια η τέχνη, δηλ. η αισθητική κατάσταση, υπερτερεί έναντι του πολιτικού. Κατά τον Ψυχοπαίδη, πάντοτε, η εικαστική γλώσσα ή αλλιώς το αισθητικό Diskurs κρύβει το δυναμικό γνωσιοθεωρητικό στοιχείο της γνώσης.

Ο επιστήμονας έχει στραμμένο το βλέμμα του προς την πρόοδο και το μέλλον χωρίς ιστορικές προοπτικές! Στη ζωγραφική τέχνη του Ψυχοπαίδη η εσωτερική αναδίπλωση της τέχνης στον εαυτό της λειτουργεί σαν ηφαίστειο, του οποίου η έκρηξη σφραγίζει την ιστορική μοίρα του ανθρώπου μέσα από συντρίμμια, ιστορικές ασυνέχειες, κοινωνικές παλινωδίες, πολιτικά αδιέξοδα και προσωπικούς εφιάλτες.

Η επινόηση του εικαστικού αναστοχασμού (ή της καλλιτεχνικής υποκειμενικότητας) από τον Ψυχοπαίδη καθίσταται τελικά η συγκροτησιακή πραγματολογική συνθήκη για το δημόσιο έργο του: «σταθμός ΕΙΡΗΝΗ». Οι τέσσερις θεματικές ενότητες στην εικαστική σύνθεση έχουν άξονά τους τη διερεύνηση να «κατασκευαστεί» μια αισθητική υποκειμενικότητα, η οποία σε αντιδιαστολή προς τα ποικιλώνυμα πολιτικά υποκείμενα ανά τους αιώνες θα μπορούσε να παίξει τον ρόλο της «πρώτης αρχής» του ανθρώπινου κόσμου.

Ας εξετάσουμε τώρα τη μεθοδολογική εφαρμογή αυτής της αισθητικής επινόησης του Ψυχοπαίδη στις επιμέρους ενότητες του έργου του. Στην πρώτη θεματική ενότητα ο άνθρωπος ως άτομο δεν μπορεί να εκθέσει, να διατυπώσει σε αφηγηματικό επίπεδο τις εσωτερικές εμπειρίες του επειδή ζει στο ανθρωπολογικό καθεστώς μιας αδιαμεσολάβητης ψευδούς ολότητας. Ο Ψυχοπαίδης υποστηρίζει ότι το άτομο υπάρχει στον κόσμο μέσω του αυτοπροσδιορισμού του ως πολίτης. Η παγκόσμια πολιτική ιστορία επιβεβαιώνει την εικαστική αυτή θέση.

Στο δεύτερο θεματικό πλαίσιο του Ψυχοπαίδη διαπιστώνω ότι και εδώ έχουμε να κάνουμε με διαμάχες και συγκρούσεις όσον αφορά τη συσχέτιση των δύο κόσμων: του σύγχρονου και του αρχαίου. Η εικαστική υποκειμενικότητα (ερμηνευτικό σχήμα του Ψυχοπαίδη) παραπέμπει στις εσωτερικές διαδικασίες της ζωγραφικής τέχνης. Επιπλέον τονίζω ότι η εικαστική αρχαιογνωσία του δημιουργού καταδεικνύει με πλατωνικό τρόπο ότι η μορφή ζωής της αρχαιότητας και η σύγχρονη Ελλάδα ενδεχομένως μπορούν να βρουν έναν «κοινό τόπο». Αυτός δεν είναι άλλος από το «μηδέν της ιστορίας».

Ενα επιπλέον στοιχείο, το οποίο αποσαφηνίζει τις σχέσεις των δύο κόσμων, ενσωματώνεται στην εικαστική σύνθεση του Ψυχοπαίδη. Και αυτό είναι το παλίμψηστο: στον δημόσιο χώρο του σταθμού ΣΥΝΤΑΓΜΑ αντιπαραβάλλονται σε μία μοναδικής σημασίας συνύπαρξη στους αντικριστούς τοίχους του σταθμού οι διαστρωματώσεις και τα ευρήματα της αρχαίας πόλης του παρελθόντος με μια σύγχρονη αρχαιολογία της μνήμης, με τις διαστρωματώσεις της ιστορίας στις σύγχρονες εικαστικές «ανασκαφές» του Ψυχοπαίδη.

Στην τρίτη θεματική ενότητα της εικαστικής ανασυγκρότησης της ιστορίας της τέχνης, το ερμηνευτικό σχήμα του καλλιτέχνη επιβεβαιώνεται πλήρως. Σε αντιπαραβολή προς την επιστημονική αφήγηση της ιστορίας της τέχνης, η εικαστική κριτικο-θεωρητική ανασυγκρότησή της «κατασκευάζει» την αυτοσυνείδηση αυτής της ιστορικής εξέλιξης. Στο ερώτημα: «ποιος είναι ο κατάλληλος ομιλητής για να μιλήσει για την ιστορία της τέχνης: ο επιστήμων της ιστορίας ή ο δημιουργός-καλλιτέχνης», ο Ψυχοπαίδης απαντά πως ο δημιουργός «κατασκευάζει» το σύγχρονο κοσμοθεωρητικό σύμπαν του. Και το επάγγελμα (Beruf) του ιστορικού τέχνης γεννήθηκε στην εποχή της τέχνης ως εμπορεύματος και στην εποχή του καταμερισμού της επιστημονικής εργασίας.

Στην τέταρτη ενότητα ο Ψυχοπαίδης ως δημιουργός θέτει ακόμη ένα ερώτημα: η δημόσια συνθήκη της ανθρώπινης ζωής προήλθε από ένα κοσμολογικό κενό ή μήπως δημιουργήθηκε από τις πράξεις των ατόμων στην ιστορική εξέλιξη του ανθρώπου; Το ίδιο το ερμηνευτικό σχήμα που ο Ψυχοπαίδης επινόησε δεν αφήνει καμιά αμφιβολία σχετικά μ’ αυτό το ερώτημα. Ο δημόσιος χώρος του ανθρώπου στον σύγχρονο κόσμο είναι ο «γενέθλιος τόπος» του ατόμου. Ηδη από τα μέσα του δέκατου ένατου αιώνα μέχρι τις μέρες μας (σχεδόν δύο αιώνες) ο ανθρώπινος κόσμος, μετά την απομάγευση του ανθρωπολογικού σύμπαντος, «κατασκευάζεται» μέσω δύο κοινωνικών διαδικασιών, οι οποίες είναι η πολιτική και η αισθητική.

Η πολιτική υποστασιοποιείται στο Κοινοβούλιο (όπου εκεί λαμβάνονται οι πολιτικές αποφάσεις κατά δημοκρατικό τρόπο) και η αισθητική στο μουσείο (όπου εκεί αρθρώνεται η αισθητική κρίση). Αυτές οι δύο κοινωνικο-πρακτικές διαδικασίες στο δημόσιο έργο του Ψυχοπαίδη συνομιλούν μέσω της διαλεκτικής σχέσης. Τελικά, στην εικαστική εγκατάσταση με την επωνυμία ΣΤΑΘΜΟΣ ΕΙΡΗΝΗ η πολιτική μορφή ζωής του σύγχρονου κόσμου διαμεσολαβείται με την αισθητική μορφή ζωής, η οποία, κατά τον Th. W. Adorno, υπόσχεται την ιστορική δυνατότητα του «άλλως είναι».

Και ο ανθρώπινος κόσμος που γεννιέται εδώ, με μια ζωντανή, πάλλουσα, πολυσυλλεκτική εικαστική γλώσσα, αποτυπώνει πλαστικά τον αγώνα και την αγωνία της τέχνης να ορίσει –μέσα από εκατοντάδες αποσπασματικές εικόνες που διαχέονται και εκρήγνυνται μέσα μας και στο άπειρο– μια νέα συνθετική πραγματικότητα, όπου το όλο είναι κάτι περισσότερο από το άθροισμα των επί μέρους. Με τη συνολική μορφή ενός γιγαντιαίου εικαστικού σταυρόλεξου –με τα μαύρα τετράγωνα να ξεχωρίζουν τις εικόνες και τις έννοιες σε οριζόντιες και κάθετες αναπτύξεις–, οι 4 μεγάλες συνθέσεις του Ψυχοπαίδη απευθύνονται σε δύσκολους λύτες αλλά και σε αιφνιδιασμένους απλούς θεατές. Πρόκειται για ένα σταυρόλεξο με τα περίπλοκα αινίγματα της Ιστορίας, μιας Ιστορίας με τις συγκρούσεις, τις αντιφάσεις, τις αβεβαιότητες, τις ασυνέχειες, τις νέες νοηματοδοτήσεις. Κυρίως μια εικαστική πρόκληση απέναντι σ’ αυτούς που αντιλαμβάνονται τον πολιτισμό ως αγοραία αξία ή μία ρηχή, ανούσια αισθητική απόλαυση.

Με γλώσσα αλλού ρεαλιστική, αλλού εξπρεσιονιστική, αλλού εννοιολογική, αλλού αφαιρετική, ο Ψυχοπαίδης «οικειοποιείται» και αναδημιουργεί κριτικά διαφορετικά ζωγραφικά ιδιώματα, ετερογενείς εικόνες, ξεριζωμένα κομμάτια, μαρτυρίες σε συνύπαρξη του σήμερα και του χθες, ντοκουμέντα, αποσπάσματα και πνευματικές μορφές της ιστορίας, σε μία τολμηρή προσπάθεια να ξανασυνδεθούν εκ νέου σε ένα άλλο συνειδησιακό επίπεδο, ιστορικοί, κοινωνικοί, αισθητικοί δεσμοί, σπασμένοι ή έτοιμοι να ραγίσουν. Ερωτήματα που θέτει η ιστορία στην τέχνη και η τέχνη στην ιστορία, ερωτήματα για τους ίδιους τους δημιουργούς και την ιστορική τους ευθύνη, για την τέχνη και τον ρόλο της, για τον περαστικό θεατή αλλά και τον συνειδητό πολίτη.

Η ίδια η ζωγραφική πράξη –πράξη ενσυνείδητη και δημιουργικά γόνιμη– που από τα ξεριζωμένα κομμάτια δημιουργεί ένα νέο όλο, όπως γράφει και ο ιστορικός Αλεξάντερ Ντίκερς για το έργο του Ψυχοπαίδη, είναι το μήνυμα της απάντησης της τέχνης προς έναν φανταστικό παραλήπτη – δηλαδή προς όλους εμάς.

*Καθηγητής Πολιτικής Φιλοσοφίας και Αισθητικής Θεωρίας στο Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης