Εποχή πέντε αστέρων

Και στους πέντε, τους οποίους ονοματίζουμε κατωτέρω, δεν είναι μόνον η αισθητική συνάφεια που διαχέεται και μας αιχμαλωτίζει στα γραπτά τους. Είναι η «αυθόρμητη και τυχαία διακύμανση» στο κοινωνικό κβαντικό κενό του 19ου αιώνα που προηγήθηκε αυτών, με την πανευρωπαϊκή ταλάντωση από την επανάσταση του 1848.

Το νέο περιβάλλον έγινε ο «συντονιστής» μετάβασης από τον κόσμο των ιδεών τού χθες σ’ αυτόν του αύριο, ενός αύριο που έκτοτε βιώνεται ως αποκάλυψη.

Εντός αυτού εμποτίστηκαν η ζωή και το έργο και των πέντε, με αποτέλεσμα η αύρα τους να διέλθει το κατώφλι και του 21ου αιώνα.

Τούτου ένεκεν ήσαν καταδικασμένοι να μην ξαναπεθάνουν ποτέ.

Μιλάμε, κατά σειρά γεννήσεως για τον Νίτσε (1844), τον Φρόιντ (1856), τη Λου(ίζε) Αντρέας Σαλομέ (1861), τον Ρίλκε (1875) και τον Τσβάιχ (1881).

Η παρουσία της συγκεκριμένης γυναίκας στο κέντρο δίδει στο τυχαίο την ασύλληπτη πολυμέρειά του. Γεννημένη στην τσαρική Ρωσία, με σπουδές ιστορίας τέχνης και θεολογίας στη Ζυρίχη, φίλη και αργότερα ερωμένη του πανεπιστημιακού Πάουλ Ρέε, γοητεύεται από τον 38χρονο Φρίντριχ Νίτσε. Το ειδύλλιο θα λήξει την ίδια χρονιά στη Λειψία (1882), με τη Λου στα 21 της να έχει αγγίξει την καρδιά του φιλοσόφου χωρίς να μπορέσει να την ξεκλειδώσει. Αλλά θα έχει πέσει ο σπόρος που θα αναδείξει την αυριανή συγγραφέα.

Το μοιραίο ραντεβού

Λου και Ρέε διευρύνουν τις γνωριμίες τους, αλλά το 1887 αυτή θα παντρευτεί τον δρα ασιατικών γλωσσών Φρίντριχ Καρλ Αντρέας, για να αποδειχθούν, ύστερα από πείσμονα απόφασή της, ως το ιστορικό ζεύγος που ουδέποτε συνευρέθη.

Συνταξιδεύουν σε Αυστρία, Ιταλία, Γαλλία, Γερμανία, ο κύκλος των γνωριμιών μεγαλώνει, η Λου γράφει μελέτες για τον Ιψεν και τρία βιβλία της κυκλοφορούν σταδιακά: «Ο ρεαλισμός στη θρησκεία» (1891), «Ο Νίτσε μέσα από τα έργα του» (1894) και «Μέσα από μια ξένη ψυχή» (1895). Εντέλει στο Μόναχο το 1897, όταν εκείνη είναι 36 ετών, το τυχαίο κυοφορεί τον μοιραίο έρωτα.

Συναντά τον Ρίλκε, μόλις 22 χρόνων!

Ετσι, η επέτειος των 140 χρόνων από τη γέννηση του ποιητή γίνεται η αφορμή για να δούμε τον άσημο ακόμη, πλην φιλόδοξο Ρίλκε, ως τρυφερό και συμπονετικό σύντροφο μιας ερωτικής γυναίκας, πολυσχιδώς αφιερωμένης στη διαρκή αποδόμηση ενός κόσμου φτιαγμένου στα ανδρικά πρότυπα.

Ο Νίτσε, βυθισμένος από το 1890 σ’ έναν πολυετή θάνατο, ουδέποτε θα μάθει για την πανευρωπαϊκή του αναγνώριση, για το ζευγάρωμα της Λου με τον Ρίλκε, και θα σβήσει το 1900 στη Βαϊμάρη, όταν η Λου και ο ποιητής χωρίζουν. Το 1901 πεθαίνει από ατύχημα ο Ρέε. Το 1902 ο Ρίλκε νυμφεύεται άλλη, όμως η φιλία με τη Λου θα τελειώσει με το δικό του τέλος (1926). Η Λου θα αποβιώσει ένεκα χρόνια αργότερα.

Πιο ελεύθερος με τις γυναίκες

«Στα χρόνια του Γυμνασίου από τις ποιητικές συλλογές που κυκλοφορούσαν σε 200 ή 300 αντίτυπα, στη Βιέννη έφταναν 3 ή 4. Μήτε ένα βιβλιοπωλείο τα πούλαγε, ούτε επίσημος κριτικός είχε μνημονεύσει ποτέ το όνομα του Ρίλκε. Εμείς όμως ξέραμε κάθε στίχο και γραμμή του» σημειώνει ο Στέφαν Τσβάιχ, γιατί ο γεννημένος στην Πράγα Ράινερ Μαρία Ρίλκε δεν έκλεισε το μάτι ούτε στον Αρη ούτε στη Θέμιδα όπως ήθελαν οι γονείς του.

Η Κλειώ επιφύλασσε γι’ αυτόν μια θέση στους λυρικούς της Ιστορίας, «αφού όλοι τους είχαν την ίδια πατρίδα, ζώντας μόνο μέσα στην ποίηση» συμπληρώνει ο Τσβάιχ, αυτός που, έχοντας κάνει το χατίρι των γονιών του σπουδάζοντας, βαριεστημένα, φιλοσοφία στο Βερολίνο, ξαμολιέται στο Παρίσι (1904) και συναναστρέφεται, μεταξύ άλλων, πρώτον τον Ρίλκε.

Περιορισμένα γνωστός ο 23χρονος Βιεννέζος Τσβάιχ, με την ποιητική συλλογή «Ασημένιες χορδές» και το πεζό «Ο Ερωτας της Ερικα Εβαλντ» σκιαγραφεί ως εξής τον Ρίλκε:

«Απ’ όλους που ζούσαν στο Παρίσι αυτός έκανε την πιο σιωπηλή και αόρατη ζωή, αφού δύσκολα τον πλησίαζες, δεν είχε διεύθυνση ή μόνιμη διαμονή. Αν και οι πόροι του ελάχιστοι, ντυνόταν φροντισμένα, με γούστο και καθαρά. […] Οταν ετοιμαζόταν για ένα από τα πολλά ταξίδια του, τακτοποιούσε τη βαλίτσα λες κι έφτιαχνε μωσαϊκό[…] Για το πιο ασήμαντο γράμμα διάλεγε το καλύτερο χαρτί και αν κάποια έκφραση δεν του άρεσε, έγραφε την επιστολή εξ αρχής. Οποτε του δάνειζες κάποιο βιβλίο, σ’ το επέστρεφε διπλωμένο σε ατσαλάκωτο, μεταξωτό χαρτί και δεμένο με χρωματιστή κορδέλα. Δεν ξεχνώ πόσο περιποιημένο ήταν το χειρόγραφο του "Τραγουδιού της Αγάπης και του Θανάτου" που μου έφερε στην κάμαρα μου[…] Ο Ρίλκε δεν δινόταν ολόκληρος, έφραζε τον δρόμο στην εγκαρδιότητα. Ευκολότερα ξανοιγόταν και γινόταν ελεύθερος με τις γυναίκες, τους έγραφε συχνά και μ’ ευχαρίστηση». (Από το ύστατο και αυτοβιογραφικό βιβλίο του, το 1941, «Ο χθεσινός κόσμος»*. Στις 22.2.1943 αυτός και η γυναίκα του θα δώσουν τέλος στη ζωή τους.)

Το βιβλίο που δεν έγραψε

Το 1909-1910 η Λου επισκέπτεται τον Ρίλκε στο Παρίσι, ήδη γραμματέα του γλύπτη Ροντέν. Ο Αντρέας έχει από το 1905 εξώγαμη κόρη και η γυναίκα του νέες συντροφιές και μοναξιές, που γι’ αυτήν είναι το ίδιο.

Από το 1912 η Λου θα δεθεί στο άρμα του Σίγκμουντ Φρόιντ και, ενώ παρακολουθεί διαλέξεις και σεμινάρια, μοιράζει τον χρόνο επισκεπτόμενη τον Ρίλκε στο Μόναχο (1914-19). Το 1922 γίνεται μέλος της Ενωσης Ψυχαναλυτών και μετά ψυχαναλύτρια σε κλινική.

Ο Αντρέας πεθαίνει το 1930 και ο Τσβάιχ, πανευρωπαϊκά γνωστός, έχει από το 1908 ξεκινήσει την πλούσια αλληλογραφία του με τον Φρόιντ που διαρκεί ώς το τέλος της ζωής του μεγάλου ψυχαναλυτή (1939).

Στο μεταξύ ο Ρίλκε διασχίζει οριζοντίως και καθέτως την Ευρώπη. Το έργο του, που καθένα χωριστά συνιστά είδηση, οι επιστολές του, και κάποιες από τις ιδιοτυπίες του επαυξάνουν την περιέργεια και συναθροίζουν νέους βιογράφους.

Από αυτές ξεχωρίζει η συμμετοχή του σε πνευματιστικό κύκλο όπου μιλούσε «η Αγνωστη» με υπαινικτικές περιγραφές για το Τολέδο, χωρίς να το κατονομάζει. Ο Ρίλκε προσπάθησε να «γνωριστεί» μαζί της, λίγο πριν φύγει για την Ισπανία, αλλά παραμένει… άγνωστο πώς αποφάνθηκε γι’ αυτήν ότι «είναι πολύ λιγνή για το γούστο μου»!

Του ακριβού του γούστου του θα είναι οι αδικαίωτες, ερωτικά, γυναίκες των παρελθόντων αιώνων, όπως η θρυλικής ομορφιάς ποιήτρια Luize Labe που, ντυμένη αντρικά στα 16 της (1540), μπαίνει στον στρατό του Φραγκίσκου Α' της Γαλλίας, πιστή στον εραστή της. Παντρεύτηκε πλούσιο σχοινέμπορο και, παρά το παρατσούκλι της «ωραίας σχοινοποιού», έγραψε πολλά σονέτα ασίγαστου ερωτισμού, 24 των οποίων μετέφρασε ο Ρίλκε στα γερμανικά.

Εξίσου συγκλονίζεται από την πνευματώδη και φλογερή ποιήτρια Julie Lespinasse (1732-1776), που απάντησε στον αξιωματικό και ποιητή Ιππόλυτο de Guibert, όταν αυτός την εγκατέλειψε: «…Δύο πράγματα στον κόσμο δεν υποφέρουν τη μετριότητα: οι στίχοι και ο έρωτας».

Για περισσότερες από αυτές, όπως τόσο τρυφερά τις υπαινίσσεται στο καλύτερο, σύμφωνα με αμετάκλητη εκτίμησή του, πεζό «Οι σημειώσεις του Μάλτε Λάουριντς Μπρίγκε»**, σκόπευε να γράψει ξεχωριστό βιβλίο. Δεν το έγραψε αλλά τις ύμνησε στην πρώτη του «Ελεγεία στο Ντουίνο».

*Πρωτοκυκλοφόρησε στην Αθήνα, δίχως χρονολογική αναφορά, με 388 σελίδες από τις «Διεθνείς Εκδόσεις», αγνώστων λοιπών στοιχείων. Πρόκειται για φοβισμένη έκδοση, προφανώς της δεκαετίας του ’50. Μετάφραση Σ.Π. Πρόκειται για τον διωκόμενο συγγραφέα της Αριστεράς Σωτήρη Πανταζή. Με τίτλο «Ο κόσμος του χθες» και άλλη, καλή μετάφραση, κυκλοφορεί ήδη από τις εκδόσεις Printa.

**Η πρώτη δημοσίευση των «Σημειώσεων» σε μετάφραση του Δημ. Στ. Δήμου και των εξονυχιστικών σημειώσεών του στο τέλος του έργου, που δεν υπήρχαν στο γερμανικό πρωτότυπο, έγινε το 1954 για λογαριασμό του βιβλιοπωλείου Α. Ν. Συρόπουλου, Θεσσαλονίκη. Η νέα έκδοση, πιστή σ’ αυτήν της Θεσσαλονίκης, είναι από το «Ροδακιό», 1993.