Το αγκάθι του αχινού

ένα λοξό αναποφάσιστο βλέμμα, στο νοσοκομείο η βροχή, οι καστανιές σίγουρα μαύρες, το πιάτο στον τοίχο με διάκοσμο μια Παναγιά να ξεκολλάει και να πέφτει, αν η μητέρα του ακουμπούσε το μάγουλό της στο δικό του, ακόμη και γριά, ακόμη και τυφλή, η λέξη γιος θα είχε νόημα, όχι η λέξη αρρώστια, όχι η λέξη θάνατος, ενόσω θα προχωρούσε με τα ποτάμια χωρίς τίποτα να τον εμποδίζει, συνοδευμένος από το πασοντόμπλε ενός μακρινού σαξόφωνου, στην κατεύθυνση της θάλασσας».

Το ίδιο χειμαρρώδης και ορμητικός, σαν αυτά τα ποτάμια που καταλήγουν στις μεγάλες θάλασσες, ρέει και ο λόγος του σπουδαίου Πορτογάλου συγγραφέα Αντόνιο Λόμπο Αντούνες, στο βιβλίο του «Πάνω στα ποτάμια που κυλούν» (Πόλις, μτφρ. Μαρία Παπαδήμα).

Ποιος είναι ο Αντόνιο Λόμπο Αντούνες;

Γεννήθηκε το 1942 στη Λισαβόνα. Σπούδασε ιατρική και ειδικεύτηκε στην ψυχιατρική. Στις αρχές της δεκαετίας του ’70 έκανε τη στρατιωτική του θητεία στην Ανγκόλα, παίρνοντας μέρος στους αποικιακούς πολέμους, όπως όλοι οι νέοι της γενιάς του. Συγγραφέας περισσότερων από είκοσι έργων, που μεταφράστηκαν στις κυριότερες γλώσσες, θεωρείται μία από τις μεγαλύτερες μορφές της σύγχρονης λογοτεχνίας. Εχει τιμηθεί με το μεγαλύτερο πορτογαλικό λογοτεχνικό βραβείο, το βραβείο Camus, το 2007. Και, ύψιστη διάκριση για ζώντα συγγραφέα, το έργο του εντάχθηκε και θα εκδοθεί στη σειρά Bibliothèque de la Pléiade του οίκου Gallimard.

Στα ελληνικά, έχουν κυκλοφορήσει τα έργα του: «Στου διαόλου τη μάνα» (Πάπυρος, 2008), «Το μεγαλείο της Πορτογαλίας» (Καστανιώτης, 2000), «Η φυσική τάξη των πραγμάτων» (Καστανιώτης, 1998) και «Το εγχειρίδιο των ιεροεξεταστών» (Καστανιώτης, 1998).

Η ιστορία του βιβλίου:

«Η μνήμη, όπως η ζωή, είναι ένα ποτάμι που κυλάει. Ενας άντρας βρίσκεται σε νοσοκομείο της Λισαβόνας: στα σπλάχνα του, ένας αχινός δεν σταματάει να μεγαλώνει σιωπηλά, ο γιατρός τον ονομάζει καρκίνο. Στο νοσοκομείο, ζαλισμένος καθώς είναι απ’ τον πόνο και τα φάρμακα, ξαναζεί τα παιδικά του χρόνια: τον πατέρα του να παίζει τένις, τη μητέρα του να του κάνει χωρίστρα στα μαλλιά, τα βουνά, τη μυρωδιά της μαρμελάδας στο κελάρι, τις γλάστρες με τα λουλούδια στα σκαλοπάτια, τους έρωτες που δεν βρήκαν ανταπόκριση... Ενα ποτάμι από αναμνήσεις που αναδύονται με την εμφάνιση της αρρώστιας, αλλά η εγγύτητα του θανάτου κάνει το κάλεσμα της ζωής να ακουστεί με μεγαλύτερη δύναμη. Αφηγείται χίλιες δυο ιστορίες, σκαρφαλώνει σ’ όλα τα κλαδιά των γενεαλογικών δέντρων, επινοεί ένα πλήθος συγγενών, με φίλους, γείτονες, βικάριο και επίσκοπο, φαρμακοποιό και συμβολαιογράφο, έναν ολόκληρο κόσμο που τον κατοικούν πολύχρωμα φαντάσματα».

Από την πρώτη σελίδα, από τις πρώτες γραμμές, ο αναγνώστης καταλαβαίνει πως μπαίνει στο «σύμπαν Αντούνες». Θα τον περιβάλλουν τα σωματίδια του μαγικού ρεαλισμού και θα τον καθηλώσει η πλούσια αφηγηματική γραφή του συγγραφέα. Θα συναντήσει «τον αχινό», έναν αχινό που το αγκάθι του δηλητηριάζει καθημερινά εκατοντάδες ανθρώπους. Τον αχινό που μας στέρησε δικούς μας ανθρώπους και άλλους γνωστούς και άγνωστους. Γράφει: «...ο αχινός μιας καστανιάς, άλλοτε στην είσοδο του κήπου και σήμερα μέσα του, που ο γιατρός ονόμασε καρκίνο και μεγάλωνε σιωπηλά, μόλις ο γιατρός τον ονόμασε καρκίνο οι καμπάνες της εκκλησίας άρχισαν να χτυπούν και η πομπή προχώρησε προς την κατεύθυνση του νεκροταφείου με το φέρετρο ανοιχτό κι ένα παιδί μέσα...».

Είναι αυτός, που είναι παιδί και γέρος συνάμα. Ολοι όσοι τον αγάπησαν και όλοι όσους αγάπησε θα περάσουν σ’ αυτή την πομπή. Και ο διάλογος με το παρελθόν και το τώρα αρχίζει. Ολα μέσα του. Σε μια δυνατή πρόζα. «...με τον πόνο να ανθίζει, δεν τον αγγίζει πια γιατί τον έχει συνηθίσει, ακόμα κι αν δυναμώνει δεν τον καταλαβαίνει, ακόμα κι αν ξαναγίνεται ενήλικας τον αγνοεί…».

Το χώμα της Πορτογαλίας είναι για τον Αντούνες ο ιερός τόπος, που του δίνει πίκρες μα εκείνος τον πονά, τον αγαπά, τον σέβεται. «Η ανάγνωση της πρόζας του μεγαλύτερου Πορτογάλου συγγραφέα είναι μια σπάνια εμπειρία, ενοχλητική και ταυτόχρονα ελκυστική. Σαν όνειρο στον ξύπνιο σου. Σαν να μπαίνεις στα ερέβη του Φόκνερ ή της Βιρτζίνια Γουλφ», γράφει στη Le Figaro ο Bruno Corty.

Ναι, είναι ενοχλητική η αφήγηση ενός ασθενή που πάσχει από καρκίνο, γιατί μας θυμίζει το «κακό» που μας πονά. Ο Αντούνες όμως κάνει κάτι αληθινά καταπληκτικό: χωρίς να εξοικειώνεται με την αρρώστια την έχει δίπλα του ως αφηγήτρια ενός άλλου θέματος, ως παρατηρήτρια της ζωής του, και βγαίνει έξω από αυτήν. Περιπλανιέται στον χρόνο, διεισδύει στα πρόσωπα, γελά και κλαίει, μεταφέρει τον αναγνώστη από τον θάλαμο του νοσοκομείου σ’ έναν «πευκώνα, άλλο πευκώνα», τον τόπο που συνήθως η ζωή διηγείται συναρπαστικές ιστορίες. Και από εκεί ήρωας και αναγνώστης παίρνουν δύναμη. Ο ρυθμός της αφήγησης είναι καταιγιστικός και πολλές φράσεις του συγγραφέα είναι «δυνατές βροντές» που σε βρίσκουν ανύποπτο και σε καθηλώνουν. Ο αχινός είναι εκεί, με τα αγκάθια του, μα η μνήμη είναι ισχυρό αναλγητικό.

Πολλοί πιστεύουν πως ο Αντούνες –και όχι ο κατά δύο δεκαετίες μεγαλύτερός του, Ζοζέ Σαραμάγκου (1922-2010)– θα έπρεπε να είχε τιμηθεί με το Νόμπελ Λογοτεχνίας.

Το «Πάνω στα ποτάμια που κυλούν» είναι πράγματι ένα γενναίο αυτοβιογραφικό αφήγημα, όπως γράφτηκε. Στη μάχη του συγγραφέα με τον αχινό, ο αναγνώστης κερδίζει.