Η ουτοπία είναι δημιουργική

Πηγαίνοντας στο σπίτι της Μαρίας Φαραντούρη σκεφτόμουν την πρώτη φορά που την είχα δει. Ηταν στην τηλεόραση, σε κάποιο αρχείο από τις ιστορικές συναυλίες μετά την πτώση της χούντας.

Στο «Canto General», «στα χώματα που δεν είχαν όνομα κι ούτε αριθμό κατέβαινε ο άνεμος από επικράτειες άλλες…» (Πάμπλο Νερούντα).

Μια ψηλή μελαχρινή γυναίκα στη σκηνή που η φωνή της ξεσήκωνε τα πλήθη. Δίπλα στον πιο εμβληματικό συνθέτη της Ελλάδας.

Δεν ξέρω ποια θα ήταν σήμερα η Μαρία Φαραντούρη αν δεν είχε συναντήσει τον Μίκη Θεοδωράκη -ένας άλλος άνθρωπος, λέει η ίδια σ’ αυτή τη συνομιλία- αλλά νομίζω πως καμιά τραγουδίστρια δεν θα μπορούσε να ερμηνεύσει τα τραγούδια του με αυτόν τον ανεπανάληπτο τρόπο, προκαλώντας ακόμη και σήμερα, 44 χρόνια μετά, ρίγη συγκίνησης στον ελληνικό λαό.

● Τι κάνετε αυτή την εποχή;

Με θυμάμαι όλη μου τη ζωή να ετοιμάζω συναυλίες. Οταν παρουσιάζω κάτι, το σκέφτομαι πολύ καιρό πριν. Δεν είναι μόνο η κίνηση. Είναι η πνευματική διέγερση. Πρέπει να βρεις τον κατάλληλο άνθρωπο που να έχεις μαζί του χημεία. Φέτος έκανα ένα πρόγραμμα με την Ελλη Πασπαλά, τραγούδια από την κοινή μας διαδρομή. Λίγο-πολύ κοντά είμαστε. Είναι νεότερη βέβαια!

● Κάποιοι από τους αναγνώστες ίσως βρέθηκαν χτες στο Μέγαρο Μουσικής, πείτε μας για αυτή την εμφάνιση…

Είναι τρία εμβληματικά έργα που είχα την τύχη να πρωτοτραγουδήσω. Τον «Κύκλο του Λόρκα», λίγο πριν ξεσπάσει η δικτατορία. Μου τα είχε στείλει έξω ο Μίκης και τα κάναμε με τη Λαϊκή Ορχήστρα πρώτα.

● Είχατε κάνει και μια ιστορική συνεργασία τότε με τον John Williams σ’ αυτό;

Το ’72 τα έστειλα στον John Williams, τον μεγάλο κιθαρίστα της κλασικής μουσικής, που γοητεύτηκε πάρα πολύ με τη μελωδία. Φτιάξαμε δύο δίσκους μαζί. Θυμάμαι μια καταπληκτική στιγμή το ’87. Το Μουσείο Λόρκα στο Φουέντε Βακιέρος, το χωριό του στην Ανδαλουσία, ήθελε να γιορτάσει το πώς η Ελλάδα αγαπάει και τιμάει τον Λόρκα. Είχα τη χαρά να είμαι εκεί.

● Μας ταιριάζει ο Λόρκα. Σαν να τον θεωρούμε δικό μας ποιητή…

Η συγγένεια με τον λυρισμό και την τραγικότητα στην ποίηση του Λόρκα είναι μεγάλη. Είναι πολύ κοντά στους δικούς μας ποιητές. Για αυτό και τον απέδωσαν εξαιρετικά ο Γκάτσος, ο Ελύτης…

● Το δεύτερο έργο;

Είναι το «Πνευματικό Εμβατήριο» που μας το έστειλε το ’68 και το παρουσιάσαμε στο Royal Albert Hall με τη London Symphony Orchestra. Ηρθε κι ο Μίκης και μας διεύθυνε.

● Μέχρι τότε ήταν έγκλειστος…

Ναι, στη Ζάτουνα. Μας διεύθυνε και ήταν μια ανεπανάληπτη στιγμή. Μας πλαισίωναν σπουδαίοι ηθοποιοί από το Βασιλικό Θέατρο της Αγγλίας, ο Αλαν Μπέιτς, η Γκλέτα Τζάκσον, ο σερ Τζον Γκίλγκουντ, η Βανέσα Ρεντγκρέιβ κι άλλοι...

● Και το τρίτο έργο;

Το «Μυθιστόρημα» του Γιώργου Σεφέρη. Εχει πάρει τέσσερα ποιήματα από εκεί, μεταξύ των οποίων και το «λίγο ακόμα να σηκωθούμε λίγο ψηλότερα». Η βαθιά ελληνικότητα είναι κοινός τόπος του Μίκη και του Σεφέρη.

● Πάντα αναρωτιόμουν αν είχατε συνείδηση τότε ότι συμμετείχατε σε ιστορικές στιγμές...

Οταν τα βιώνεις, νομίζεις ότι είναι κάτι φυσικό. Ημουν πολύ μικρή όταν γνώρισα τον Θεοδωράκη. Δεκαπέντε χρονών. Ηταν ένα συγκλονιστικό πράγμα για μένα να είμαι στα φτερά του. Δεν ξέρω αν θα ήμουν αυτή που είμαι, αν πήγαινα να σπουδάσω κλασικό τραγούδι ή σε μια άλλη σχολή τραγουδιού. Θα είχα τελείως άλλη εξέλιξη. Ζώντας με τον Μίκη αισθανόμουν ότι συμμετείχα σε κάτι καινούργιο μουσικά, που συνδεόταν και με έναν ευγενή αγώνα. Ο Μίκης διέθετε μια αύρα στον κόσμο και εμείς πηγαίναμε μαζί του και τραγουδούσαμε στις συνοικίες της Αθήνας, στην επαρχία, παντού. Δεν είχαμε ούτε καν την υποδομή για κονσέρτα, αλλά πηγαίναμε. Πριν από τη δικτατορία θυμάμαι μπαίναμε στο αυτοκίνητο του Μίκη και μας σταματούσε ο κόσμος για να μας πει «είμαστε μεθυσμένοι από την πείνα», κάπου στη Ναύπακτο έγινε αυτό νομίζω. Στήναμε τις συναυλίες μας μόνοι μας. Μετά τη δικτατορία έφυγα με την ορχήστρα στο εξωτερικό.

● Εσείς ήσασταν πάντα η σταθερή βασική του ερμηνεύτρια.

Παρέμεινα. Μου έλεγε ο Μίκης «εσύ γεννήθηκες για να γίνεις η ιέρειά μου». Τα έλεγε και με ποιητικό ύφος κι εκείνη την εποχή ακουγόντουσαν περίεργα! Με συνόδευε παντού η μαμά μου και της έλεγε «το μωρό σας θα μου το εμπιστευτείτε, κ. Φαραντούρη;»

● Κι εκείνη το έκανε φυσικά. Παρ' όλο που ήταν μια απλή γυναίκα, καταλάβαινε ότι κάτι νέο δημιουργείται...

Ο Μίκης μετέδιδε εμπιστοσύνη και ενθουσιασμό με το πάθος του, την ποιητικότητά του και βεβαίως τις μελωδίες του! Ενιωθα δέος μπροστά στις προσωπικότητες που γνώρισα μαζί του. Τον Ρίτσο, τον Ελύτη, τον Σεφέρη, τον Γκάτσο, τον Καμπανέλλη και τόσους άλλους. Το βίωνα σαν ένα σχολειό, άνθρωποι που γράφανε ποίηση, ζωγράφοι, μουσικοί. Οπως και στον Σύλλογο Φίλων της Μουσικής που με πήγε η φίλη και συμμαθήτρια, η φωτογράφος Νίκη Τυπάλδου, στη Σόλωνος.

● Ηταν πολλοί μεγάλοι Ελληνες καλλιτέχνες εκεί…

Ενα μοναδικό φυτώριο νέων καλλιτεχνών. Εκεί ήρθε κι ο Διονύσης Σαββόπουλος από τη Θεσσαλονίκη. Δεν είχε πού να μείνει, του πήραμε ένα ράντζο κι έμενε εκεί. Ο Λοΐζος, ο Λεοντής, ο Μαρκόπουλος. Μου έδινε τα πρώτα σόλο ο Μίκης και άρχισα σιγά σιγά. Δεν ήταν δηλαδή όπως τώρα, που από τη μια στιγμή στην άλλη τρελαίνονται τα παιδιά μέσα στο φως των προβολέων, στην ψεύτικη λάμψη. Και μετά; Πέφτουν τα φτερά τους γιατί δεν έχουν πού να πάνε. Ακόμα και σπουδαίες φωνές που βγαίνουν. Εμείς τότε τα κάναμε βήμα βήμα τα πράγματα, μέσα από πνευματικότητα, μέσα από μαχητικότητα, μέσα από συλλογικότητα. Τώρα αλλάξανε τα πράγματα.

● Κάποιος θα μπορούσε να πει πως και σήμερα, στο 2018, τα ίδια αιτήματα εξακολουθούν να υπάρχουν το ίδιο έντονα. Γιατί δεν βλέπουμε παρόμοιους καλλιτεχνικούς συνασπισμούς;

Ναι, αλλά πώς εκφράζονται αυτά τα αιτήματα; Εχει μεσολαβήσει η τεχνολογία και ο κόσμος έχει αλλάξει. Ο σύγχρονος πολιτισμός λέει «κοίτα, σου παρουσιάζω τα θέματα, τους πολέμους, τις δολοφονίες, τους σκοτωμούς, και εσύ είσαι σε απόσταση ασφαλείας». Το φρικτό πράγμα που μαθαίνεις το συνηθίζεις. Κάποτε εμείς μαθαίναμε για το Βιετνάμ από μια μικρή φωτογραφία μ’ ένα παιδάκι γυμνό. Ξεσηκωνόμασταν να βγούμε όλοι στους δρόμους. Τώρα γίνεται λιγότερο φρικτό γιατί το συνηθίσαμε, το κοιτάς από απόσταση ασφαλείας, μέσα από το φίλτρο του σύγχρονου τεχνολογικού πολιτισμού. Ενώ αναμφισβήτητα έχει πολλά καλά, σ’ αυτά τα θέματα ακινητοποιεί τον άνθρωπο, τον κάνει απόμακρο. Ο σύγχρονος καταναλωτικός πολιτισμός είναι ένα μειλίχιο τέρας που θωπεύει όλους μας και την πατάμε.

● Υπάρχει αντιβίωση για τον ιό της αναισθησίας;

Οι νέοι άνθρωποι πρέπει να αντιδράσουν.

● Οι νέοι άνθρωποι δηλώνουν απογοητευμένοι και κουρασμένοι όμως…

Κατανοητό. Μέσα στα χρόνια της κρίσης είδαν τα όνειρά τους να καταστρέφονται, φεύγουν. Κι αυτοί που μένουν, δίνουν τεράστιες μάχες για να επιβιώσουν.

● Οι κυβερνώντες τι πρέπει να κάνουν κατά τη γνώμη σας;

Δεν είμαι πολιτικός. Παρά τις δυσκολίες όμως που υπάρχουν, πρέπει να δώσουν στον κόσμο την ελπίδα ότι κάτι θα γίνει. Δεν μιλάω για την ανακατανομή του πλούτου μόνο, όπως λέγαμε στα συνθήματα της Αριστεράς. Μιλάω για αξίες και παραδείγματα. Αυτά δεν γίνονται. Εχει αλλάξει το πεδίο των ιδεών και των αξιών! Από την άλλη δεν μπορούμε να μείνουμε στις παλιές ιδέες, αλλά τουλάχιστον κάτι καινούργιο πρέπει να εμπνεύσει τον κόσμο και ιδιαίτερα τους νέους. Στο επίκεντρο πρέπει να μπει ένας νέος τρόπος ανάπτυξης. Επαναλαμβάνω, δεν είμαι πολιτικός, αλλά λέω αυτό που νιώθω.

● Πολύς κόσμος της Ανανεωτικής Αριστεράς αισθάνεται διαψευσμένος από τη διακυβέρνηση του ΣΥΡΙΖΑ. Εσείς τι λέτε;

Οσοι μπήκανε κάτω από Μνημόνιο, ήταν δύσκολο να είναι συνεπείς με τα οράματά τους. Κι εμείς παλιά είχαμε στόχους και όραμα, για αυτό ήμασταν δημιουργικοί. Η ουτοπία είναι δημιουργική, ελπίζεις. Μας κρατάει και μας βγάζει από την παθητικότητα. Λέω και στους νέους ανθρώπους να μην είναι παθητικοί! Να μη βγάζουν την οργή τους στο διαδίκτυο. Να συνεργάζονται, να είναι αλληλέγγυοι μεταξύ τους, αγωνιστικοί, να μη χάνουν την ελπίδα τους.

● Και σε πολιτικό επίπεδο τι θα έπρεπε να γίνει κατά τη γνώμη σας;

Να υπάρξει εθνική συνεννόηση. Δείτε, χτυπάνε καμπανάκια κινδύνου από παντού. Πρέπει να ωριμάσουμε ως μια σύγχρονη πολιτική κοινωνία.

● Εχετε ζήσει τον Μίκη Θεοδωράκη από πολύ κοντά. Πώς είδατε την τελευταία εμφάνισή του στο συλλαλητήριο που διοργανώθηκε στο Σύνταγμα για το Μακεδονικό;

Ο Μίκης από μικρό παιδί ήταν των μεγάλων εντάσεων και των ρήξεων. Τι να πρωτοθυμηθώ! Πάντα υπήρχαν αυτοί που συμφωνούσαν κι αυτοί που διαφωνούσαν μαζί του. Πολλές χαρισματικές προσωπικότητες φτάνουν συχνά στα άκρα. Εγώ τον κατανοώ, ακόμα κι αν διαφωνώ σε κάποια από αυτά που λέει και κάνει. Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν βλέπω και δεν ζω το μεγαλείο του Μίκη στη ζωή και στο έργο του, που είναι παγκόσμιο. Στο εξωτερικό θαυμάζουν τη μουσική του, τον θεωρούν κλασικό.

● Ισως για αυτό κάποιοι να περίμεναν αυτή η εμβληματική προσωπικότητα να είναι περισσότερο ενωτική, ιδιαίτερα ο κόσμος της Αριστεράς…

Ο Μίκης ό,τι υποστηρίζει το κάνει με πάθος, δεν λυγίζει στην άποψή του. Θα κριθεί. Ο καθένας μας κρίνεται από την Ιστορία. Ομως αυτός ο κανιβαλισμός που γίνεται είναι πολύ λάθος, ο Μίκης έδωσε τη ζωή του στους αγώνες για τη δημοκρατία, η δε προσφορά του στον σύγχρονο ελληνικό πολιτισμό είναι τεράστια, διαμόρφωσε γενιές με το έργο του. Ισως κάποιοι δεν αγάπησαν ποτέ το έργο του. Υποκρίνονται πολλοί, πάρα πολλοί! Ποια ραδιόφωνα παίζουν τον Θεοδωράκη, ακόμα και τον Χατζιδάκι σήμερα, εκτός από τα κρατικά; Ξέρετε πόσοι διαφωνούσαν με απόψεις του Χατζιδάκι και τον θεωρούσαν εχθρό; Οι μεγάλοι καλλιτέχνες είναι και αιρετικοί. Μακάρι να είχαμε πολλούς τέτοιους κι ας μη συμφωνούσαμε πάντα μαζί τους.

● Κυρίως ο κόσμος της Αριστεράς γνωρίζει βαθιά το έργο του.

Ναι, αλλά μη νομίζετε όλοι, όχι οι νέοι αριστεροί. Βέβαια τους δικαιολογώ γιατί κάθε εποχή έχει την ποίηση και τα τραγούδια της. Ο Θεοδωράκης μπορεί να πληγώνεται για αυτό, αλλά εγώ τους καταλαβαίνω. Πάντως ο κόσμος δεν γνωρίζει πόσα έχει κάνει έξω. Αν ακούσετε πώς κάνουν για τη μουσική του οι Γερμανοί! «Ο τελευταίος κλασικός δημιουργός», έτσι τον αποκαλούν!

● Ετοιμάζετε κάτι σύντομα στο εξωτερικό;

Στις 12 Μαΐου θα πάω στο Carnegie Hall, έχουν κλείσει μια μεγάλη παράσταση εδώ και δύο χρόνια. Το ίδιο το Carnegie Hall οργανώνει το αφιέρωμα στη μουσική του Μίκη. Με πολύ σοβαρό τρόπο. Ελπίζω να έρθουν και όλοι οι Ελληνες που βρίσκονται εκεί, γιατί είναι ένα πνευματικό γεγονός, η μουσική, η ποίησή μας. Η συμπυκνωμένη πνευματικότητα μέσα στο έργο του Μίκη. Εχω μεγάλη χαρά για αυτό. Δεν το πίστευα! Το Carnegie Hall είναι ένα από τα πιο μεγάλα αλλά και δύσκολα θέατρα. Θα είμαι και στο Βερολίνο στις 2 Μαΐου.

● Ησασταν τότε μια νέα γυναίκα που έκανε πράγματα πολύ μπροστά για την εποχή της. Πώς σταθήκατε;

Η ζωή μου ήταν γεμάτη εξάρσεις. Την έζησα όμως με φυσιολογικό τρόπο. Είχα βέβαια συνείδηση για το μεγαλειώδες που συνέβαινε με τον κόσμο, αλλά είχα πάντα τους φίλους μου, τους ανθρώπους που αγαπούσα, εκεί που επέστρεφα μόλις κατέβαινα από τη σκηνή. Γνώρισα και τον Τηλέμαχο, που ερχόταν από τη Φλωρεντία. Τι να σας πω, είχα φυσιολογικές αντιδράσεις κι έτσι σώθηκα. Οταν ζεις σε έναν χώρο τόσο πνευματικό και ιδιαίτερο, δεν παρεκκλίνεις εύκολα.

● Ο Τηλέμαχος Χυτήρης πώς σας πλησίασε;

Ηταν μια ωραία τύχη. Είχα πάει στη Φλωρεντία το '68 καλεσμένη από τον δήμο για μια συναυλία στο περίφημο Παλάτσο Βέκιο και ζήτησαν να μεταφραστούν κάποια ποιήματα. Κι έτσι ήρθε ο Τηλέμαχος. Είδα την αγάπη του για την ποίηση, ήξερε καλά και τη γλώσσα και του είπα «εσύ θα το κάνεις, μπορείς να βγαίνεις και να απαγγέλλεις τα ποιήματα στα ιταλικά;». Μετά πήγαμε σε όλη την Ιταλία! Για ένα μήνα ήμασταν κοντά κι έτσι έγινε το ειδύλλιο. Μετά όμως εγώ έφυγα για συναυλίες, ευτυχώς ερχόταν και με έβλεπε.

● Ενας έρωτας εξ αποστάσεως, δηλαδή. Μπορεί να επιζήσει;

Ε βέβαια! Καλύτερα! Γιατί φανταστείτε να ήταν κοντά μου συνέχεια σε ταξίδια και συναυλίες. Δεν θα μπορούσε να παίξει έναν τέτοιο ρόλο. Ετσι κράτησε αυτή η σχέση. Είχαμε την ωριμότητα να πιστεύουμε ότι σε μια συμβίωση δεν πρέπει να καταπιέζει ο ένας τον άλλον. Ο καθένας έχει την προσωπικότητά του. Ο γάμος δεν πρέπει να είναι φυλακή.

● Το ’72 καταφέρνει να πάρει ο Μάνος Χατζιδάκις μια 48ωρη άδεια από το καθεστώς, για να επιστρέψετε στην Αθήνα και να κηδέψετε τον πατέρα σας.

Ο Μάνος… ο γλυκός μου ο Μάνος. Ηρθα όντως και χωρίς να δω κανέναν άλλον πέρα από την οικογένειά μου κηδέψαμε τον πατέρα μου. Ενα πράγμα μόνο έκανα. Η σημερινή σύζυγος του Μανώλη Γλέζου, η Τζώρτζια, με πήγε με το αυτοκίνητο στην Επίδαυρο. Το είχα φοβερή ανάγκη. Ηθελα να αναπνεύσω τον αέρα μας, να δω τα βουνά μας. Τα πήρα μαζί μου, μέσα μου. Γυρίσαμε, έγινε η κηδεία, μπήκα στο αεροπλάνο και έφυγα.

● Τραγουδήσατε και τραγουδάτε στα μεγαλύτερα θέατρα του κόσμου. Ποια προσωπική στιγμή θυμάστε;

Οταν με πήγαν και με άκουσε ο διευθυντής του «Ολιμπιά», ενθουσιάστηκε. «Τι χρυσωρυχείο είναι αυτή η φωνή! Να κοιτάξετε να προωθηθεί». Με πήγαν σε ένα καλλιτεχνικό πρακτορείο και μου είπαν ότι πρέπει να αδυνατίσω πολύ. Ηταν τότε η Τουίγκι της μόδας. Τότε να φανταστείς ήμουν αδύνατη. Με πήγαιναν σε κάτι οίκους υψηλής ραπτικής για να ντυθώ κι εγώ αυτά τα μισούσα απίστευτα. Ημουν τελείως έξω από αυτή τη νοοτροπία! Μεταφράζανε κακήν κακώς στα γαλλικά τα τραγούδια μας και θέλανε να κάνω καριέρα στη Γαλλία. Αλλά εγώ δεν ήθελα, ζούσα όλο αυτό το θαύμα ως Ελληνίδα.

● Θυμάστε πότε νιώσατε ότι έφτανε ο καιρός που θα επιστρέψετε πίσω στην Ελλάδα;

Ημουν στη Γιουγκοσλαβία. Μαζί με την κόρη του Μίκη, τη Μαργαρίτα, και μια φίλη μου. Καλοκαίρι. Με το που φτάνουμε σε ένα θέρετρο, ακούμε στο BBC και στους αμερικανικούς σταθμούς ότι κάτι γίνεται. Οτι ο Κίσινγκερ έδωσε μια συνέντευξη και είπε πως πολύ σύντομα θα αλλάξουν τα πράγματα στην Ελλάδα. Και πάθαμε σοκ. Ευχάριστο. Αμέσως επικοινωνούμε με τους ανθρώπους μας στο Παρίσι και γυρνάμε πίσω. Ο Μίκης ήταν έτοιμος να κατέβει. Θυμάμαι ότι γύρισα πίσω στο ίδιο αεροπλάνο με τη Φλέμινγκ.

● Πώς είδατε όλη αυτή την περίοδο το μεταναστευτικό, όλα αυτά που ζήσαμε και ζούμε;

Σε μερικά ευτυχώς είμαστε ένας πολύ ώριμος λαός. Εκτός λίγων εξαιρέσεων που αντέδρασαν με άσχημο τρόπο, οι Ελληνες παρά τη δύσκολη κατάσταση, έχοντας χίλια ζόρια και προβλήματα, έδειξαν το μεγαλείο τους, όταν οι άλλες ευρωπαϊκές χώρες σήκωναν τείχη. Αυτό με κάνει περήφανη.

● Είστε από τις λίγες περιπτώσεις που κάνατε σπουδαίες συνεργασίες με Τούρκους καλλιτέχνες, τον Λιβανελί, τον Φουάτ Σακά. Πώς βλέπετε αυτή την περίοδο έντασης που ζούμε τώρα;

Οι λαοί δεν έχουν τίποτα να χωρίσουν. Είμαστε με το πιο προοδευτικό κομμάτι της Τουρκίας, που αυτή τη στιγμή δεν περνάει καθόλου εύκολα. Είναι φυλακισμένοι και παροπλισμένοι. Πιστεύω ότι τώρα παίζονται μεγάλα συμφέροντα. Χρειάζεται ψυχραιμία και εθνική συνεννόηση. Ενα λάθος μπορεί να είναι τραγικό και να στοιχίσει στη χώρα.

● Ο Βάγκνερ είχε πει: «Πιστεύω στον Θεό, στον Μότσαρτ και στον Μπετόβεν». Ποια είναι η δική σας «αγία τριάδα» της μουσικής;

Μπορώ να πω τέσσερις; Ο Γιόχαν Σεμπάστιαν Μπαχ, ο Μάλερ, ο Μίκης και ο Μάνος.

● Υπάρχει κάποιος στίχος που όταν τον τραγουδάτε συγκινείστε ιδιαίτερα;

Πολλοί. «Τι ωραία που είναι η αγάπη μου» του Καμπανέλλη, «Κράτησα τη ζωή μου ταξιδεύοντας…» του Σεφέρη, «Δρόμοι παλιοί» του Αναγνωστάκη.

● Κυρία Φαραντούρη, ο Χατζιδάκις είχε πει κάποτε ότι «όταν οι λέξεις έρχονται σ’ επαφή μ’ αυτό που λέμε μουσική, πριν απ’ όλα λιποθυμούν, ξαπλώνουν, παραδίδονται και χάνουν κάθε από φυσικού τους ενέργεια, κίνηση, ζωή. Κι ύστερα αρχίζει η περιπέτεια της μελωδίας». Η φωνή πώς γίνεται μέρος αυτής της μαγικής ένωσης;

Ο ερμηνευτής παίρνει όλο το πάθος και την ενέργεια από τον συνθέτη. Ετσι τραγουδούσα εγώ, κοιτάζοντας τον Μίκη, τον Μάνο… Θυμάμαι όταν τραγούδαγα το «Πνευματικό Εμβατήριο», αυτό το «Ομπρός οι δημιουργοί, την αχθοφόρα ορμή σας…». Είναι έμφυτο όλο αυτό στους ερμηνευτές. Οπως ο Μπιθικώτσης τραγούδησε μοναδικά τα λαϊκά του Μίκη. Μια εμβληματική φωνή την αναγνωρίζεις παντού. Είναι κάτι που δεν μπορείς να εξηγήσεις εύκολα.