«Καρδιές που αγαπιούνται δεν χωρίζουν»

Στις 12 Οκτωβρίου 1944, ακριβώς πριν από 80 χρόνια, ο γερμανικός στρατός αποχωρεί από την Αθήνα και οι πολίτες ξεχύνονται πανηγυρίζοντας στους δρόμους. Από εκείνη τη μέρα, η Ελλάδα έζησε δύο μήνες ελευθερίας, μεθυστικής χαράς και σιγοβράζουσας έχθρας που κλιμακώθηκε στα αιματηρά Δεκεμβριανά και στον Εμφύλιο… Το διονυσιακό κλίμα αυτών των δύο μηνών αποτυπώθηκε γλαφυρά στις γελοιογραφίες της εποχής, γελοιογραφίες της Απελευθέρωσης, που δημοσιεύονται για πρώτη φορά μετά από 80 χρόνια στο παρόν άρθρο!

Ελεύθεροι!

Κατά την Κατοχή, με τον επίσημο Τύπο να ελέγχεται από τις κατοχικές δυνάμεις, οι γελοιογράφοι είχαν σιγήσει. Μόνο ορισμένα ανυπόγραφα σκίτσα τυπώνονταν στις παράνομες αντιστασιακές φυλλάδες ή τοιχοκολλούνταν στις πόλεις.

Με την Απελευθέρωση σημαίνει και η απελευθέρωση του Τύπου και της πολιτικής γελοιογραφίας: η καταπιεσμένη έκφραση εκρήγνυται δημιουργικά, ξεσπά πάνω στους πρώην δυνάστες και υμνεί την Αντίσταση και τους Συμμάχους, Δυτικούς και Σοβιετικούς!

Η φρενήρης χαρά της Απελευθέρωσης φαίνεται στο γεγονός πως ακόμα και τα περιοδικά ποικίλης ύλης «Ρομάντσο» και «Θησαυρός», έντυπα κατ’ επίφαση απολιτικά και φιλικά για όλη την οικογένεια που κυκλοφορούσαν κανονικά κατά την Κατοχή, από τον Νοέμβρη του ’44 υμνούν την ελευθερία με γαλανόλευκα εξώφυλλα, πατριωτικά άρθρα, μαρτυρίες και σατιρικά στιχάκια και γελοιογραφίες. Γι’ αυτόν τον λόγο το άρθρο επικεντρώνεται στα σκίτσα εκείνων των περιοδικών.

Στο στόχαστρο των γελοιογράφων μπαίνουν πρώτοι οι φασίστες αρχηγοί. Ο Χίτλερ και ο Μουσολίνι απεικονίζονται ξανά μετά από τρία χρόνια σε όλο τους το σατιρικό μεγαλείο, με τσαρούχια και βρετανικές μπότες να τους κλοτσούν. Ηρωικός πρωταγωνιστής των γελοιογραφιών γίνεται και ο Ιωσήφ Στάλιν! Ο ανώνυμος γελοιογράφος του «Θησαυρού» (πιθανόν ο Μιχάλης Γάλλιας) τον αποτυπώνει πότε ως τροχονόμο που διατάσσει στον Χίτλερ «βαδίζετε αριστερά» και πότε ως καθιστό ενήλικο που καλεί τον μικρό Αδόλφο να «έρθει στον θείο» για να του τις βρέξει («Θησαυρός», 5/11/44).

Ενα ιστορικό γεγονός της 12ης Οκτωβρίου γελοιογραφείται στο «Ρομάντσο» (τεύχος με ημερομηνία κυκλοφορίας «Νοέμβριος 1944»): με αφορμή την κατάθεση στεφάνου από τους Γερμανούς στο Μνημείο του Αγνωστου Στρατιώτη πριν από την αποχώρησή τους, ο ανώνυμος γελοιογράφος απεικονίζει το μνημείο να ανταποδίδει την «τιμή» στους ναζί με μια μούντζα.

Από τη σάτιρα δεν ξεφεύγει ούτε ο (εθνικιστικά πιο μισητός) Βούλγαρος κατακτητής, τον οποίο και καβαλάει ο τσολιάς σε ανυπόγραφη γελοιογραφία με το λογοπαίγνιο «επιτέλους οι Βούλγαροι πήραν την καβάλα» («Θησαυρός», 5/11/44)!

Ακόμα, μα πιο συγκρατημένα, γελοιογραφούνται οι μαυραγορίτες. Την επιστροφή του ελαιόλαδου στο τραπέζι δείχνει ανώνυμος γελοιογράφος («Θησαυρός», 10/12/44), ενώ ο μεγάλος Νίκος Καστανάκης καταδικάζει τη «λαδοκρατία» του μαυραγορίτη που κάθεται στην πλάτη του Ελληνα («Ρομάντσο», Νοέμβριος ’44).

…δεν χωρίζουν

Μαζί με το μένος κατά του Αξονα πήγαινε η αγάπη προς τους Συμμάχους, τη λυκοσυμμαχία που νίκησε τον ναζισμό μα δίχασε εκ νέου την υφήλιο. Ετσι, ίσως η συγκλονιστικότερη γελοιογραφία που αποτυπώνει (άθελά της) την εφήμερη συμφιλίωση της Απελευθέρωσης και τη συμμαχική λυκοφιλία δημοσιεύτηκε στον «απολιτικό» «Θησαυρό», ανώνυμη μα ίσως φιλοτεχνημένη και πάλι από τον τακτικό σκιτσογράφο του περιοδικού, Μιχάλη Γάλλια, τον γελοιογράφο της Χοντρής του «Θησαυρού».

Σε αυτήν, δημοσιευμένη στο πάνω μέρος του γεμάτο γελοιογραφίες οπισθόφυλλου του τεύχους της 5ης Νοεμβρίου, φιγουράρει η Ελλάδα, μια όμορφη νεαρή γυναίκα με φόρεμά της τη γαλανόλευκη. Δεξιά της πιασμένοι από τους ώμους είναι ο Τσόρτσιλ και ο Ρούζβελτ, αριστερά της ο Στάλιν. Πίσω τους ανατέλλει ο ήλιος και η λεζάντα γράφει «Καρδιές που αγαπιούνται δεν χωρίζουν». Το περιχαρές κουαρτέτο προχωρά προς τον αναγνώστη, πιασμένοι σαν να χορεύουν συρτάκι. Πού να ήξερε ο σκιτσογράφος πως το συρτάκι (εφεύρεση της τουριστικής δεκαετίας του ’60) θα το χόρευε η Ελλάδα μόνο με τους εκ δεξιών της, μιας και ο εξ αριστερών βρέθηκε στην άλλη πλευρά του Μπλοκ και της Ιστορίας. Μετά τα Δεκεμβριανά, οι αριστερές γελοιογραφίες σταδιακά θα λογοκρίνονται και ο ήλιος του σκίτσου αντί να ξημερώσει τη συμφιλίωση ανέτειλε τη νέα, τραγική μέρα διχασμού και αιματοκυλίσματος. Τελικά οι καρδιές χωρίζουν, ειδικά αν δεν αγαπήθηκαν ποτέ...