Από την τέχνη στην επιστήμη

Σε λίγες ημέρες συμπληρώνονται τριάντα χρόνια από το φονικό χτύπημα του Εγκέλαδου στην Καλαμάτα. Ηταν Σάββατο 13 Σεπτεμβρίου 1986 όταν η περιοχή ταρακουνήθηκε από τα 6,2 Ρίχτερ και λίγα εικοσιτετράωρα αργότερα ο μετασεισμός των 5,4 Ρίχτερ ολοκλήρωσε την καταστροφή, που άφησε πίσω της 20 νεκρούς, 300 τραυματίες και πάνω από 50.000 άστεγους.

Μέσα από τα ερείπια κατάφερε όμως να αναστηθεί, να αποκτήσει υποδειγματική πολεοδομική οργάνωση και να αποτελεί σήμερα μία από τις πιο ενδιαφέρουσες πόλεις της ελληνικής περιφέρειας.

Η προϊστορία της πόλης είναι μάλλον περιορισμένη. Είναι η αρχαία πόλη Φαρές, που αναφέρεται στα ομηρικά έπη και ίχνη της έχουν πιστοποιηθεί κοντά στο φράγκικο Κάστρο που δεσπόζει στη νότια πλευρά της πόλης. Είχε περιορισμένη παρουσία ώς τα μέσα του 4ου π.Χ. αιώνα, καθώς βρισκόταν στην κυριαρχία των Λακεδαιμονίων.

Φαίνεται πως η ισχυρή πόλη της περιοχής ήταν η Μεσσήνη, που την είχε ιδρύσει ο Επαμεινώνδας μετά την κατάκτηση της ευρύτερης περιοχής από τους Θηβαίους.

Ελάχιστες είναι οι αναφορές και κατά τον Μεσαίωνα, με εξαίρεση την περίοδο που περιήλθε στα χέρια των Βιλεαρδουίνων και ειδικά όταν ο Γουλιέλμος, που είχε γεννηθεί στην Καλαμάτα, την ανακήρυξε σε αγαπημένη του πόλη.

Ηταν ο δευτερότοκος γιος μεγάλης οικογένειας από την Καμπανία της Γαλλίας που είχε πρωταγωνιστικό ρόλο στη Δ' Σταυροφορία (1201-1204), η οποία επέφερε σημαντικό πλήγμα στη βυζαντινή αυτοκρατορία.

Είναι η εποχή που η πόλη απέκτησε το σημερινό της όνομα. Οι ερευνητές συμφωνούν ότι προήλθε από το παλιό μοναστήρι, που η πιθανή θέση του τοποθετείται στο Κάστρο. Ανάγεται στη βυζαντινή περίοδο και ήταν αφιερωμένο στην Παναγιά την Καλομάτα, από όπου, με μετατροπή του «ο» σε «α» προέκυψε η Καλαμάτα.

Το 1459 η πόλη καταλήφθηκε από τον Μωάμεθ Β' τον Πορθητή και, με ελάχιστα διαλείμματα, έμεινε στα χέρια των Οθωμανών ώς την 23η Μαρτίου 1821, όταν ο Κολοκοτρώνης, ο Νικηταράς και ο Πετρόμπεης Μαυρομιχάλης με τα ασκέρια τους μπήκαν στην Καλαμάτα και από τη μικρή βυζαντινή εκκλησία των Αγίων Αποστόλων κήρυξαν την απελευθέρωσή της.

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η πολεοδομία της Καλαμάτας. Δεν είναι μόνον από τις ελάχιστες περιπτώσεις που δεν αναπτύχθηκε κατά μήκος της παραλίας, αλλά στον άξονα Βορρά-Νότου με σημείο αναφοράς το Κάστρο και την περιβάλλουσα ζώνη του, όπου χτυπούσε η «καρδιά» της πόλης ώς τις αρχές του 19ου αιώνα.

Το καθοριστικό βήμα πάντως έγινε το 1867, όταν αποτέλεσε μία από τις πρώτες ελληνικές πόλεις που απέκτησε πολεοδομικό σχέδιο, κίνηση που οδήγησε στην οικονομική ανάπτυξη της πόλης και έφερε την κατακόρυφη αύξηση του πληθυσμού της, όπως αναφέρει στη σχετική μελέτη η Ρένα Κλαμπατσέα, καθηγήτρια του Πολυτεχνείου και σημερινή γενική γραμματέας πολεοδομικού σχεδιασμού.

Είχαν ήδη δημιουργηθεί οι παράλιοι οικισμοί και η συνένωσή τους με το κέντρο έγινε με ένα σύστημα παράλληλων δρόμων, των σημερινών οδών Αριστομένους και Φαρών, ενώ ολοκληρώθηκε με το δεύτερο πολεοδομικό σχέδιο του 1905.

Με αυτή την υποδομή, που ήταν άγνωστη για τις περισσότερες μεγάλες πόλεις της Ελλάδας, υποδέχθηκε τους πρόσφυγες από τη Μικρά Ασία. Το 1928 η Καλαμάτα ήταν ένα δυναμικό οικονομικό κέντρο με 30.000 κατοίκους, όταν το 1853 έφθανε μόλις τους 3.900.

Το τρίτο πολεοδομικό σχέδιο είχε εγκριθεί λίγο πριν από τον μεγάλο σεισμό και φέρει την υπογραφή του κορυφαίου πολεοδόμου Γρηγόρη Διαμαντόπουλου.

Ηταν επιλογή του σπουδαίου δήμαρχου Σταύρου Μπένου, ο οποίος πιστώνεται την αναζωογόνηση της πόλης μέσα από τα ερείπια, αλλά και τη διάσωση των παλιών κτισμάτων που διατήρησαν ώς σήμερα την αρχιτεκτονική ταυτότητα της Καλαμάτας, όπως σημειώνει στο βιβλίο της «Νεοκλασική αρχιτεκτονική στην Καλαμάτα» η καθηγήτρια του Πολυτεχνείου Αικατερίνη Κρεμέζη-Δημητσάνου.

Διασώθηκαν τα ταπεινά διώροφα κτίσματα, δίπλα στα πρώτα δείγματα του νεοκλασικισμού και του εκλεκτικισμού που κυριάρχησε στις αρχές του 20ού αιώνα και είχε έντονες επιρροές από ευρωπαϊκά πρότυπα της εποχής.

Το Ζουμπούλειο Μέγαρο βρίσκεται στο ιστορικό κέντρο της πόλης, όπου διασώζονται τα σημαντικότερα νεοκλασικά, τα οποία στεγάζουν δημόσιες και δημοτικές υπηρεσίες. Χτίστηκε το 1905 και ήταν η κατοικία του γιατρού Κώστα Ζουμπούλη ή Ζουμπουλέα.

Είχε γεννηθεί στον Κάμπο Αβίας το 1854 και ήταν γόνος σπουδαίας οικογένειας αγωνιστών της ελληνικής Επανάστασης. Σπούδασε στην Ιατρική Σχολή και το 1877 εγκαταστάθηκε στην Καλαμάτα, όπου άσκησε το επάγγελμά του με πολλή αγάπη προς τους οικονομικά ασθενείς πολίτες.

Ηταν ανήσυχο πνεύμα και αργότερα έφυγε για το Παρίσι όπου ειδικεύτηκε στη γυναικολογία, ενώ επιστρέφοντας στην πόλη δημιούργησε ένα πολυϊατρείο που είχε καθοριστική συμβολή στην αντιμετώπιση του τραχώματος, μιας πάθησης των ματιών που θέριζε τον πληθυσμό και μπορούσε να οδηγήσει ώς την τύφλωση.

Με τη διαθήκη του άφησε το αρχοντικό του στον δήμο για να στεγάσει κοινωφελείς δράσεις. Στην αρχή είχε φιλοξενήσει την Εμπορική Σχολή, ενώ από το 1995 ήταν η έδρα του Διεθνούς Φεστιβάλ Χορού και της Δημοτικής Σχολής.

Το εντυπωσιακό εκλεκτικιστικό διώροφο κτίριο είναι έργο άγνωστου αρχιτέκτονα. Χαρακτηρίζεται από τη συμμετρία σε όλες τις εξωτερικές όψεις του και ξεχωριστό στοιχείο του είναι οι σοφίτες που κοσμούνται από αετώματα.

Ο εξωτερικός σοβάς σε πολλά σημεία και κυρίως στις γωνίες μιμείται τη λιθοδομή, αγαπημένο διακοσμητικό στοιχείο των αθηναϊκών μεγάρων, ενώ οι εξώστες του στηρίζονται σε μαρμάρινα φουρούσια και οριοθετούνται από περίτεχνα μεταλλικά κιγκλιδώματα.

1. Ιστορικά κτίρια

Το Ζουμπούλειο Μέγαρο βρίσκεται δίπλα στην οδό Αριστομένους, που ξεκινά από την πλατεία 23ης Μαρτίου και καταλήγει στο λιμάνι. Διαμορφώθηκε το 1871 και η πρώτη ονομασία της ήταν εθνική οδός Καλαμών-Παραλίας.

Το πρώτο τμήμα της, ώς την πλατεία Β. Γεωργίου, έχει πεζοδρομηθεί, αλλά σε όλο της το μήκος διαθέτει ιστορικά κτίρια όπου στεγάζονται το Δημαρχείο, το Πνευματικό Κέντρο, ενώ σε αυτή βρίσκονται το κομψό τετραώροφο ξενοδοχείο «Ρεξ» και το νεοκλασικό της Τραπέζης της Ελλάδος.

2. Νανοτεχνολογία

Με πρόσφατη συμφωνία ανάμεσα στη δημοτική αρχή της Καλαμάτας και τον «Δημόκριτο» στο Ζουμπούλειο θα λειτουργήσει παράρτημα του επιστημονικού ιδρύματος, που θα φιλοξενήσει έρευνες στον τομέα της νανοτεχνολογίας και εργαστήρια του προγράμματος «Νέστωρ».

3. Τα μαντίλια

Τα περίφημα καλαματιανά μαντίλια κατασκευάζονται ακόμη και σήμερα στο γυναικείο Μοναστήρι των Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης, που βρίσκεται κοντά την ιστορική εκκλησία της Υπαπαντής. Η κατεργασία του μεταξιού ήταν γνωστή σε όλη την περιοχή, αλλά αναπτύχθηκε ιδιαίτερα από τις μοναχές και έγινε δώρο-φετίχ για τους επισκέπτες της πόλης.