Μέγαρο Σταθάτου: Το δαντελένιο αρχοντικό

Διαθέτει την πιο περίτεχνη και επιβλητική είσοδο, την οποία επινόησε ο Ερνέστος Τσίλερ για να «κουμπώσει» με τη γωνία που παρουσιάζει στο συγκεκριμένο σημείο η Β. Σοφίας, η λεωφόρος των σπουδαιότερων νεοκλασικών της πρωτεύουσας.

Ηταν το αρχοντικό του Ιθακήσιου εφοπλιστή, που μετά τον θάνατό του στέγασε πρεσβείες και το 1945 επιτάχθηκε από τους Βρετανούς για να γίνει λέσχη αξιωματικών.

Το 1982 αγοράστηκε από το Δημόσιο και στην ουσία έμεινε αναξιοποίητο ώς το 1991 που παραχωρήθηκε στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης

Το «δαντελένιο» αρχοντικό ξεχωρίζει ανάμεσα στα πολλά και με ιδιαίτερη προσωπικότητα νεοκλασικά της Β. Σοφίας, που δεν χαρακτηρίζεται τυχαία από αρκετούς μελετητές της αθηναϊκής αρχιτεκτονικής ως λεωφόρος... Τσίλερ.

Ο Γερμανός αρχιτέκτονας και ζωγράφος γεννήθηκε το 1837 στο Ράντελμποϊλ της Σαξονίας και ανήκε σε οικογένεια μηχανικών.

Ηρθε στην Αθήνα νεότατος, το 1861, μετά από προτροπή του δασκάλου του, Θεόφιλου Χάνσεν, για να επιβλέψει τα έργα της Ακαδημίας στην οδό Πανεπιστημίου. Αγάπησε την Ελλάδα, απέκτησε την ελληνική υπηκοότητα και έζησε εδώ ώς τον θάνατό του (1923), αφού προηγουμένως υπέγραψε πάνω από 900 σπουδαία κτίρια σε όλη τη χώρα.

Η Β. Σοφίας αποδείχθηκε προνομιακό πεδίο δράσης για τον Τσίλερ. Αλλαξε πολλά ονόματα: Μαραθώνος, Πεντελικού, Αμπελοκήπων και Κηφισίας ώς το 1932, οπότε «βαφτίστηκε» οριστικά λεωφόρος Β. Σοφίας προς τιμήν της συζύγου του βασιλιά Κωνσταντίνου.

Η χάραξή της είχε γίνει το 1839, αλλά ώς το 1870 ήταν ακόμη... χωματόδρομος, χωρίς σπίτια και με αρκετά αμπέλια.

Μέχρι τότε η σήμερα πανάκριβη περιοχή ήταν εκτός σχεδίου και η κυβέρνηση είχε δεσμεύσει όλες τις ιδιοκτησίες για να κατασκευάσει κτίρια για τα υπουργεία και άλλες δημόσιες υπηρεσίες, πολλές από τις οποίες παραμένουν χωρίς δημόσια στέγη ώς σήμερα.

Το υψηλό κόστος των απαλλοτριώσεων και κυρίως οι έντονες πιέσεις των ιδιοκτητών γης οδήγησαν στην αποδέσμευση των ακινήτων.

Ακολούθησε ράλι τιμών, καθώς η περιοχή γειτόνευε με τα ανάκτορα και τον τότε βασιλικό κήπο, που ήταν μαγνήτες για πάμπλουτους ομογενείς από το εξωτερικό οι οποίοι ήθελαν να εγκατασταθούν στην Ελλάδα και να πρωταγωνιστήσουν στα πολιτικά και οικονομικά παιχνίδια.

Ηταν η περίοδος του Χαρίλαου Τρικούπη, που συνοδεύτηκε από την κατασκευή των πρώτων μεγάλων έργων υποδομής στη χώρα.

Ο δρόμος των εύπορων

Πριν από το τέλος του 19ου αιώνα ο δρόμος γέμισε από επιβλητικά μέγαρα, πολλά από τα οποία διασώθηκαν ώς σήμερα. Για χάρη των εύπορων ιδιοκτητών, η σημερινή Β. Σοφίας είναι ένας από τους λίγους δρόμους που διαμορφώθηκαν με προδιαγραφές παρισινών βουλεβάρτων, με μεγάλο πλάτος και προκήπια, ενώ θωρακίστηκε από την αρχή με νόμους που περιφρουρούν τον ιδιαίτερο χαρακτήρα της.

Είναι η μόνη λεωφόρος όπου απαγορεύονται από την αρχή οι διαφημίσεις στις όψεις και τις στέγες των κτιρίων, γεγονός που αποδεικνύει ότι η τριτοκοσμική εικόνα του υπόλοιπου οδικού δικτύου δεν είναι τυχαία.

Το μέγαρο στη διασταύρωση της Β. Σοφίας με την Ηροδότου σχεδιάστηκε το 1895 για λογαριασμό του Οθωνα (1844-1924) και της Αθηνάς (1864-1937) Σταθάτου.

Γεννημένος στην Ιθάκη, από πολύ νωρίς γνώρισε την ξενιτιά. Εγκαταστάθηκε στη Ρουμανία και μαζί με τους αδελφούς Θεοφιλάτου, που ήταν ξαδέλφια του, αγόρασαν σελέπια (μικρά πλοία) με τα οποία μετέφεραν άνθρακα σε πόλεις κατά μήκος του Δούναβη.

Η επιχείρηση στέφθηκε από μεγάλη επιτυχία και γρήγορα οδήγησε στην ίδρυση της πρώτης ελληνικής εφοπλιστικής εταιρείας, που πολύ σύντομα απέκτησε παγκόσμια φήμη.

Το 1895 η εταιρεία είχε μείνει στα χέρια του Οθωνα Σταθάτου, ο οποίος όμως αντιμετωπίζει σοβαρά προβλήματα υγείας και αποφασίζει να εγκαταλείψει τη Ρουμανία και να εγκατασταθεί στην Αθήνα.

Η κατασκευή του αρχοντικού ακολούθησε τις αρχές του νεοκλασικισμού και της συμμετρίας, μπολιάστηκε όμως από ενδιαφέροντα στοιχεία του αρχαιοελληνικού και του ρωμαϊκού ρυθμού.

Στην ουσία αποτελείται από δύο κτίρια: το γωνιακό, που αποτελεί την κατοικία του ζεύγους Σταθάτου, και το βοηθητικό προς την πλευρά της οδού Ηροδότου, όπου ήταν τα καταλύματα του προσωπικού και ο στάβλος για τα αμάξια.

Το πιο χαρακτηριστικό στοιχείο του μεγάρου είναι το εντυπωσιακό πρόπυλο, που είναι ένα αυτόνομο αρχιτεκτονικό στοιχείο με πολλά «δάνεια» από τον εκλεκτικισμό.

Εχει κυκλική εξωτερική πλευρά και είναι μια ευφυής ιδέα του Τσίλερ, που θέλησε να «κουμπώσει» ομαλά το κτίριο με τη γεωμετρία της λεωφόρου, η οποία στο συγκεκριμένο σημείο σχηματίζει γωνία.

Διαθέτει επιβλητική μαρμάρινη σκάλα, που οδηγεί στην είσοδο με τους τέσσερις κίονες στο πρώτο επίπεδο που συνδέονται με τόξα. Τα περίτεχνα κάγκελα οριοθετούν τον πανοραμικό εξώστη, με διαστάσεις αρκετά μεγαλύτερες σε σχέση με τα άλλα αρχοντικά, που επιτεύχθηκαν χάρη σε ειδική στατική ενίσχυση που επινόησε ο Τσίλερ.

Στο βάθος υπάρχει η κεντρική μπαλκονόπορτα που πλαισιώνεται από πεσσούς, οι οποίοι νοητά συνεχίζονται ώς την οροφή και λειτουργούν ως βάση για τα δύο αγάλματα.

Η ιδιαίτερη είσοδος έχει επίδραση στη διάταξη των υπόλοιπων χώρων του μεγάρου. Τα υπέροχα, πραγματικά χειροποίητα, σχέδια Τσίλερ βρέθηκαν στις αρχές της δεκαετίας του 1980 σε υπόγειο της Εθνικής Πινακοθήκης από τον τότε διευθυντή της, Μαρίνο Καλλιγά.

Η κάτοψη διαμορφώνεται σε δύο πτέρυγες που σχηματίζουν γωνία και συνδέονται μέσα από ένα κυκλικό αίθριο με μεταλλική οροφή.

Στο υπερυψωμένο ισόγειο διαμορφώθηκαν τα μεγάλα σαλόνια και η τραπεζαρία, που κοσμούνται με περίτεχνα τζάκια και χρυσοποίκιλτες διακοσμήσεις, οι οποίες διατηρήθηκαν με θρησκευτική ευλάβεια.

Από αυτό το επίπεδο ξεκινά το μεγάλο εσωτερικό κλιμακοστάσιο που οδηγεί στα υπνοδωμάτια του ορόφου.

Αλλαγές στην εσωτερική διαρρύθμιση είχαν γίνει το 1930, από την Αθηνά Σταθάτου. Πιθανότατα για να υποδεχτεί την αδελφή της Ιωάννα Σαλταφέρα, ο γιος της οποίας ήταν και ο μοναδικός κληρονόμος του ζεύγους Σταθάτου.

Τότε προστέθηκαν οι περισσότερες γύψινες διακοσμήσεις.

1. Στέγη διαφόρων πρεσβειών

Από το 1938 το μέγαρο στέγασε διάφορες πρεσβείες. Πριν από τον πόλεμο ήταν η έδρα της βουλγαρικής διπλωματικής αποστολής. Αργότερα στέγασε την πρεσβεία του Καναδά και το 1974 την πρεσβεία της Λιβύης. Ενα μικρό «διάλειμμα» έγινε την περίοδο του Εμφυλίου, καθώς το 1945 επιτάχθηκε από τους Βρετανούς για να λειτουργήσει η λέσχη των αξιωματικών τους.

2. Πώς δεν έγινε ξενώνας αρχηγών κρατών

Το 1982 το μέγαρο πέρασε στην ιδιοκτησία της Κτηματικής Εταιρείας του Δημοσίου και αποφασίστηκε να διαμορφωθεί σε ξενώνα για αρχηγούς κρατών που επισκέπτονται την Αθήνα. Με παρέμβαση του υπουργείου Πολιτισμού διατηρήθηκε, με μικρές διορθώσεις, το βοηθητικό κτίριο. Μετά την ολοκλήρωση των εργασιών αναστήλωσης διαπιστώθηκε ότι το κτίριο δεν κάλυπτε τις προδιαγραφές ασφαλείας. Εμεινε κλειστό για μικρό διάστημα και στη συνέχεια στέγασε τα γραφεία συμβούλων του πρωθυπουργού.

3. Μουσείο

Το 1991 ξεκινά μια νέα σελίδα για το μέγαρο με την παραχώρησή του στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, που στεγάζεται σε γειτονικό κτίριο με το οποίο συνδέθηκε απευθείας με ειδικά διαμορφωμένο γυάλινο διάδρομο. «Μαγιά» του μουσείου είναι η μοναδική συλλογή με τα κυκλαδικά ειδώλια των Αικατερίνης και Νικολάου Γουλανδρή.